Miesiąc: październik 2013

Według International Data Corporation (IDC), offshoring (czyli transgraniczny outsourcing działalności przedsiębiorstw do innych, tańszych lokalizacji) w latach 2007–2009 osiągnął globalnie 30 mld USD przychodów, przy jednoczesnym wzroście na poziomie 25 proc.

Z punktu widzenia liczby pracujących Europa stanowi ok. 10 proc. rynku światowego, potentatem jest Azja. W samych tylko Indiach, w sektorze usług dla biznesu, zatrudnionych jest ok. 2,5 mln osób. Największym rynkiem europejskim jest pod tym względem Wielka Brytania, gdzie pracuje ok. 100 tys. osób, ponad dwa razy więcej niż w Polsce.

 

Liderzy są w Azji

Według raportu A.T. Kearney Indie, Chiny i Malezja to, mimo kryzysu, trzy lokalizacje dla działalności offshoringowej, które nieprzerwanie od 2004 r. zajmują czołowe pozycje w rankingu. Klasycznie można obserwować odwrotną zależność między kosztami z jednej a otoczeniem biznesu, jakością i dostępnością zasobów pracy z drugiej strony. Jednak zależność ta nie dotyczy tych trzech państw, ponieważ mają one lepsze wyniki w obszarze jakości i dostępności siły roboczej oraz otoczenia biznesu, niż sugerowałaby to sama analiza kosztowa.

Efekty kryzysu są jednak widoczne na dalszych pozycjach. Jeszcze do niedawna nowymi rynkami dla offshoringu w ujęciu globalnym były kraje Europy Środkowo­‑Wschodniej, obsługujące przede wszystkim klientów z Europy Zachodniej. W tym roku jednak pozycja Polski, Czech i Węgier spadła z powodu rosnących kosztów pracy. Jednocześnie kraje w regionach o niskich kosztach, takich jak Południowo­‑Wschodnia Azja i Środkowy Wschód, ogromnie zyskały w 2009 r. dzięki dynamicznemu rozwojowi branż usługowych związanych z technologiami informatycznymi oraz wzrostowi eksportu.

Dziesięć najlepszych lokalizacji dla działalności offshoringowej to: Indie, Chiny, Malezja, Tajlandia, Indonezja, Egipt, Filipiny, Chile, Jordania i Wietnam. Polska w rankingu uplasowała się na pozycji 38. – za Węgrami, wyprzedając RPA. Ranking 50 najlepszych lokalizacji zamyka Portugalia.

Rysunek 1. Atrakcyjność inwestycyjna wybranych krajów dla usług globalnych (offshoring) w 2009 r.*

* Global Services Location Index (GSLI), po raz pierwszy skonstruowany w 2004 r., analizuje i klasyfikuje 50 najważniejszych na świecie państw pod względem atrakcyjności dla działalności offshoringowej, w tym usług informatycznych i wspierających biznes, call-centers i outsourcingu usług typu back-office, polegających na obsłudze przez zewnętrznego dostawcę obszarów działalności firmy niewidocznych dla jej klientów. Każdy syntetyczny wskaźnik dla danego kraju powstał na podstawie kombinacji 43 zmiennych, pogrupowanych w trzy kategorie: koszty (tworzące 40 proc. wartości wskaźnika syntetycznego), zasoby pracy (30 proc. wartości wskaźnika syntetycznego) oraz otoczenie (30 proc. wartości wskaźnika syntetycznego). O metodologii więcej w: A.T. Kearney, 2009, Appendix.

Źródło: A.T. Kearney, 2009

 

Konkurencja się zaostrza

Indie to nadal największy dostawca usług offshoringowych. Wraz z Filipinami zagospodarowują one 50 proc. światowego rynku BPO (Business Process Offshoring). Podczas gdy pozycja Indii (1. miejsce w rankingu) i Filipin (7. miejsce) jest niezagrożona, konkurencja o przyciąganie inwestycji BPO zaostrza się. Jest to podyktowane głównie rosnącymi aspiracjami krajów europejskich w tym zakresie. Firmy północnoamerykańskie, które nadal zagospodarowują 70 proc. wydatków offshoringowych, pierwsze „wysłały” swe usługi poza granice. Jednak firmy europejskie szybko doganiają firmy amerykańskie – ich wydatki na offshoring rosną szybciej niż wydatki amerykańskich firm. To przesunięcie po stronie popytowej wpływa na globalną mapę działalności offshoringowej. Efektem jest bowiem wzrost znaczenia lokalizacji usytuowanych bliżej Europy, włączając w to również Europę Środkowo­‑Wschodnią, Bliski Wschód oraz Afrykę Północną, w których znaczenie ma znajomość również innych języków europejskich niż angielski.

Istotnym trendem obserwowanym na świecie w obszarze lokalizacji usług globalnych jest odchodzenie od captive centers (centra będące własnością korporacji, której świadczą usługi) w stronę wykorzystywania zewnętrznych dostawców usług. Jako że w wielu centrach usługowych, będących własnością korporacji, nie udało się utrzymać kosztów na niskim poziomie, coraz więcej firm decyduje się na kupowanie usług od zewnętrznych dostawców. I tak dla przykładu, w październiku 2008 r. Citibank sprzedał swoje indyjskie centra usługowe indyjskiej firmie Tata Consultancy Services (TCS). Umowa zawierała transfer 12 tys. pracowników i porozumienie, wedle którego TCS będzie dostarczać usługi, które Citigroup „produkowała” w swoich centrach usługowych. Ta transakcja spowodowała, że TCS stało się drugą największą firmą outsourcingową w Indiach, a Citigroup jej największym klientem. W podobny sposób w 2007 r. Philips sprzedał za 250 mln USD firmie Infosys trzy ze swoich centrów BPO, które zatrudniają łącznie 1300 osób. Ta transakcja zawierała porozumienie, zgodnie z którym Infosys będzie dostarczał firmie Philips usługi BPO przez następne siedem lat.

 

Kapitał ludzki – najważniejszy

Podczas gdy koszty stanowią podstawowy motyw decydujący o wynajmowaniu usług w danej lokalizacji, coraz większego znaczenia nabiera jakość zasobów pracy. W związku z tym rządy krajów inwestują w kapitał ludzki, na który jest ogromny popyt ze strony branży offshoringowej. Większą popularnością cieszą się studia wyższe, studia i kursy podyplomowe, rozwija się sektor usług szkoleniowych. Firmy postrzegają obecnie rynek pracy bardziej przez pryzmat globalny i w wielu przypadkach decyzje o offshoringu, o wyższej wartości dodanej (zwłaszcza działalności bardziej zaawansowanych) są następstwem zarówno wyczerpywania się talentów w kraju, jak i redukcji kosztów. Trwa globalna walka o kapitał ludzki. Firmy zorientowane na działalność B+R dynamicznie poszukują „nowych talentów” na wschodzących rynkach, ponieważ ich zasoby lokalne uległy wyczerpaniu. Dlatego w tegorocznym rankingu lokalizacji dla działalności offshoringowej dostępność kapitału ludzkiego jest istotną determinantą.

Rysunek 2. Atrakcyjność zasobów pracy wybranych krajów dla usług globalnych (offshoring) w 2009 r.

Źródło: A.T. Kearney, 2009

Wskaźnik opisujący zasoby pracy jest definiowany przez pięć zmiennych: odpowiednie doświadczenie, wielkość i dostępność zasobów pracy, wykształcenie, znajomość języków obcych oraz ryzyko odejścia z pracy (attrition risk). Ten ostatni czynnik nabiera coraz większego znaczenia. Im wyższa stopa bezrobocia, tym ryzyko odejścia z pracy jest niższe. Podobnie im mniej rozwinięty sektor BPO, tym niższe ryzyko odejścia.

Im wyżej w rankingu, tym większe znaczenie ma kapitał doświadczalny. Pod względem jakości i dostępności zasobów ludzkich dla działalności offshoringowej najwyższą pozycję osiągnęły Stany Zjednoczone, a za nimi w pierwszej dziesiątce znalazły się kraje, w których edukacja (i jej powszechność) miała istotne znaczenie dla rozwoju gospodarczego: Indie, Chiny, Wielka Brytania, Kanada, Niemcy, Francja, Hiszpania, Brazylia i Australia. Polska uplasowała się w tej kategorii na pozycji 21.

 

Konkurowanie kosztami

Sytuacja kryzysowa i spadek wartości dolara spowodowały, że wiele krajów o średnim poziomie dochodów ucierpiało dlatego, że zbliżyły się do poziomu kosztów w państwach wysoko rozwiniętych, szczególnie w zawodach stanowiących część usług globalnych. Klasyczną odpowiedzią na rosnące koszty jest wzrost produktywności oraz poprawa otoczenia biznesowego, zwłaszcza wzrost dostępu do infrastruktury (telekomunikacyjnej) i uregulowanie kwestii własności intelektualnej. To istotnie poprawia konkurencyjność lokalizacji. Mimo rosnących kosztów, w krajach o średnich dochodach nadal istnieje możliwość wykorzystywania przewagi związanej z labour arbitrage , który polega na tym, że dobrze płatne prace w rozwiniętych krajach są wykonywane przez pracowników z krajów rozwijających się za dużo niższe wynagrodzenie. Sytuację tę obrazuje ranking atrakcyjności lokalizacji dla działalności offshoringowej, który uwidacznia rozdział między gospodarkami rozwiniętymi a gospodarkami wschodzącymi pod względem kosztów pracy.

Rysunek 3. Atrakcyjność kosztowa wybranych krajów dla usług globalnych (offshoring) w 2009 r.

Źródło: A.T. Kearney, 2009

W pierwszej dziesiątce krajów o najniższych kosztach dla działalności offshoringowej znalazły się w kolejności od najtańszej lokalizacji: Ghana, Indonezja, Wietnam, Filipiny, Sri Lanka, Indie, Pakistan, Egipt, Senegal i Tajlandia. Polska uplasowała się w tej kategorii na pozycji 37 z 50. Globalna mapa offshoringu pokazuje, że istotnego znaczenia nabiera Afryka, która wchodzi do gry z ogromnym zapleczem zasobów pracy. O te zasoby już zaczynają walkę kraje azjatyckie.

 

Ewolucja zjawiska w wydaniu Indii

Jak wspomniano, Indie pozostają niekwestionowanym liderem rankingu atrakcyjności lokalizacji dla offshoringu i przewiduje się ich dalszy wzrost w tej dziedzinie. W ciągu jednej tylko dekady Indie przekształciły i przedefiniowały swoją działalność outsourcingową kilkakrotnie, wciąż będąc liderem, a nawet kreując trendy. Rozpoczynając jako lokalizacja niskokosztowa, w której wykonywano rutynowe zadania dla amerykańskich firm informatycznych, nadal utrzymują przewagę w tej dziedzinie. W tym samym czasie Indie dokonały istotnego kroku w kierunku podniesienia jakości. Dlatego dziś prawie każda usługa offshoringowa może być w Indiach wykonywana i podejmuje się coraz to nowsze obszary działalności usługowej. Dotyczą one zarówno rutynowej obsługi baz danych, finansów, księgowości, obsługi klienta, jak i bardziej zaawansowanych usług dotyczących zarządzania wiedzą czy obsługi prawnej.

Ponadto indyjskie firmy outsourcingowe zaczynają wchodzić na inne rynki. Największe z nich są już obecne w USA i Europie. Ich zasięg funkcjonowania stale się powiększa, co powoduje, że pozostałe kraje nie są w stanie konkurować z Indiami. Z jednej strony bowiem pochodzące z Indii firmy outsourcingowe zdobywają nowe rynki na świecie, z drugiej obserwuje się stały wzrost offshoringu na terenie samych Indii. Ekspansja zamieniła takie miasta jak Bangalore, Hyderabad i Gurgaon w ośrodki globalnego offshoringu. I tak, Tata Consultancy Services (TCS) obsługuje globalne centra dostawcze w Argentynie, Brazylii, Chinach, na Węgrzech, w Meksyku, Singapurze, USA i Urugwaju, jak również wiele centrów w Indiach. Trend ten daje korzyści nie tylko Indiom, ale też wielu innym nowym państwom włączającym się w rynek usług offshoringowych.

 

Otoczenie też ma znaczenie

Kolejną kategorią opisującą syntetyczny wskaźnik atrakcyjności dla działalności offshoringowej jest otoczenie biznesu. Singapur jest najlepszą lokalizacją w tej kategorii, zostawiając daleko w tyle Niemcy znajdujące się na pozycji 2. W kategorii otoczenia dla biznesu brano pod uwagę ryzyko podejmowania działalności w danym kraju, poziom rozwoju infrastruktury (przede wszystkim telekomunikacyjnej), stopień otwartości kulturowej oraz ochronę własności intelektualnej.

Rysunek 4. Atrakcyjność otoczenia gospodarczego wybranych krajów dla usług globalnych (offshoring) w 2009 r.

Źródło: A.T.Kearney, 2009

Obok Singapuru i Niemiec pierwszą dziesiątkę tworzą kolejno: Wielka Brytania, Kanada, Francja, Irlandia, Australia, Estonia i Stany Zjednoczone Ameryki. Polska uplasowała się w tej kategorii na pozycji 24.

 

Szklanka do połowy pełna?

Mapa globalnego offshoringu zmienia się w imponującym tempie. Kraje, które święciły triumfy kilka lat temu i nadal przyciągają ogromne inwestycje, mogą nagle stracić swoją pozycję. Relatywnie nieznane lokalizacje mogą z kolei stać się ważnymi miejscami w przyszłości. Liczba państw konkurujących ze sobą o usługi offshoringowe stale rośnie, mnożą się różne nisze rynkowe, które te kraje oferują. Decyzje lokalizacyjne nie są już tak jednoznaczne, jak bywało kiedyś.

Jednak nawet jeżeli świat wchodzi w erę nowych wyzwań, a ryzyko i niestabilność są wpisane w naszą rzeczywistość bardziej niż kiedykolwiek w historii, tak samo ogromne są możliwości. Szklanka może być do połowy pusta lub do połowy pełna, zależy to od naszego punktu widzenia. Możemy biernie przypatrywać się rankingom bądź zacząć na ich podstawie zmieniać naszą rzeczywistość. Odkąd globalne zasoby pracy stały się bardziej dostępne, ich jakość stała się kluczowa dla decyzji lokalizacyjnych. W przyszłości zyskają ci, którzy pierwsi będą potrafili wykorzystać tę szansę.

Jak będzie wyglądał europejski rynek pracy w najbliższych latach? W jakim kierunku się kształcić, aby w przyszłości odnieść sukces zawodowy? W 2008 r. Europejskie Centrum Rozwoju Szkolenia Zawodowego [ECRSZ] opracowało raport na temat przyszłych potrzeb rynku pracy w Europie – Future skill needs in Europe. Analizie poddano kraje UE (25 państw członkowskich) oraz Norwegię i Szwajcarię. Z raportu wynika, że w latach 2006–2015 w UE 25+ powstanie około 13 mln nowych miejsc pracy. Jednak pomiędzy poszczególnymi sektorami oraz zawodami będzie występowało zróżnicowanie. Dlatego poniższy artykuł przedstawia najpierw główne wnioski w zakresie badanych przez ECRSZ sektorów, by następnie przejść do omówienia sytuacji w poszczególnych zawodach i zapotrzebowania na pracowników.

 

Gdzie mniej, gdzie więcej: sektory

Istotne spadki w zakresie liczby miejsc pracy w ciągu lat 1996–2015 odnotują sektor podstawowy oraz przetwórstwo przemysłowe. Ten pierwszy tworzą: kopalnictwo i wydobycie, elektryczność, woda i gaz oraz rolnictwo. W 2006 r. cały ten sektor oferował około 12 mln miejsc pracy w badanych krajach. Przewiduje się, że liczba ta spadnie do około 9,5 mln w roku 2015. Zjawisko to będzie najbardziej odczuwalne w rolnictwie. Natomiast sektor przetwórstwa przemysłowego, na który składają się: przemysł spożywczy i tytoniowy, inżynieria oraz pozostałe przetwórstwo przemysłowe, w 1996 r. zatrudniał 37,6 mln osób. W jego przypadku prognozy wskazują na spadek zatrudnienia do poziomu ok. 34 mln w 2015 r. Szczególnie dynamiczną redukcję zatrudnienia zaobserwowano tu w latach 1996–2006.

Równolegle do negatywnych zmian, w sektorach takich jak: budownictwo, dystrybucja i transport, usługi biznesowe i usługi nierynkowe odnotowuje się pozytywny trend w zakresie zapotrzebowania na pracowników. Dynamika tych zmian jest jednak zróżnicowana. Najmniejsze pozytywne zmiany oczekiwane są w sektorze budownictwa – w kolejnych latach do 2015 r. przewidywana jest stagnacja. Podobnie będzie zachowywał się sektor usług nierynkowych, który po bardziej dynamicznych wzrostach zapotrzebowania na pracowników w latach 1996–2006 będzie nadal odnotowywał pozytywne zmiany, lecz w mniejszym zakresie.

Warto zwrócić uwagę na procesy postępujące w sektorach dystrybucji i transportu oraz usług biznesowych. Zwłaszcza ten ostatni odnotowywać będzie dynamiczny wzrost zapotrzebowania na pracowników. Przewiduje się, że do 2015 r. sektor usług biznesowych i innych (bankowość, ubezpieczenia, bezpieczeństwo oraz pozostałe usługi) ma zwiększać zatrudnienie w skali 2 proc. rocznie. Zatrudnienie w 2015 r. ma osiągnąć poziom ponad 54,5 mln osób (w 1996 r. zaledwie ponad 34 mln), co spowoduje, że stanie się on drugim najważniejszym pracodawcą na rynku. Natomiast w sektorze dystrybucji i transportu w latach 1996–2006 przeciętnie zatrudnienie wzrastało o 1,2 proc. w skali roku. Okres lat 2006–2015 to już czas dojrzały dla tego sektora i tym samym coraz większa stabilizacja w zakresie zatrudnienia.

Przyszłość poszczególnych zawodów

Zmiany zachodzące w zakresie liczby pracujących w poszczególnych sektorach mają swoje konsekwencje w popycie na konkretne zawody. Ogółem w 2006 r. we wszystkich zawodach pracowało prawie o 18 mln osób więcej aniżeli w 1996. Przewiduje się, że w 2015 r., w porównaniu z rokiem 2006, będzie pracować o 13 mln osób więcej. Średnioroczny wzrost w obydwu okresach jest na zbliżonym poziomie 0,9 proc. (1996–2006) i 0,7 proc. (2006–2015). Jednakże, jak wcześniej wspomniano, sytuacja różni się w poszczególnych profesjach.

Raport ECRSZ wskazuje, że w większości zawodów nastąpi wzrost liczby zatrudnionych w 2015 r. w porównaniu z rokiem 2006. Jednakże wzrost liczby zatrudnionych w latach 2006–2015 będzie mniejszy niż w poprzednim okresie w takich zawodach jak: pracownicy prac prostych, pracownicy usług osobistych i sprzedawcy oraz przedstawiciele władz publicznych, wyżsi kierownicy oraz kierownicy. W przypadku dwóch grup zawodowych: specjalistów oraz operatorów i monterów maszyn i urządzeń przewiduje się większy wzrost liczby zatrudnionych w okresie 2006–2015 niż w latach 1996–2006.

Redukcja zatrudnienia w okresie 1996–2006 miała miejsce w trzech grupach zawodów: robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy; rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy oraz pracownicy biurowi. Największy spadek zatrudnienia w 2006 r. w porównaniu z 1996 r. odnotowały zawody rolnicze, podczas gdy najmniejsza redukcja zatrudnienia miała miejsce wśród pracowników biurowych. Negatywny trend utrzyma się w tych zawodach do 2015 r.

Nowe miejsca pracy czy wymiana pokoleniowa?

Znając zmiany w zakresie zatrudnienia w poszczególnych zawodach, warto przyjrzeć się czynnikom, z których one wynikają. Jednym z tych elementów jest rozwój, czyli zapotrzebowanie na nowych pracowników, wynikające z postępującego rozwoju określonej branży i wzrostu jej znaczenia w gospodarce. W zakresie popytu na konkretne zawody konieczne jest jednak wzięcie pod uwagę także zmian demograficznych. Starzejące się społeczeństwo w istotny sposób wpływa na liczbę osób zatrudnianych w określonych zawodach. Mamy wówczas do czynienia z tzw. zastępowaniem w danym zawodzie (np. w wyniku przechodzenia na emeryturę). Raport ECRSZ podaje, że w ujęciu ogólnym w całym okresie 2006–2015 Europa wykaże zapotrzebowanie na pracowników na poziomie około 30 proc. w odniesieniu do 2006 r. Jednakże większościowy udział w tym zapotrzebowaniu będzie miał popyt wynikający z potrzeby zastąpienia odchodzących pracowników, a nie powstawania nowych miejsc pracy w poszczególnych sektorach. Szacowane zapotrzebowanie w tym okresie znajduje się ogółem na poziomie ponad 64 mln osób, z czego zapotrzebowanie w wyniku zastąpienia to ponad 51 mln.

Zmiana jest szczególnie widoczna w następujących zawodach: pracownicy biurowi; ogrodnicy, rolnicy i rybacy oraz robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy. Według badań popytu na pracowników, przedstawionych w pierwszej części artykułu, zapotrzebowanie jest generowane właśnie przez zmianę pokoleniową, a nie rozwój tych zawodów.

Wśród branż, w których nie występuje aż tak istotna dominacja zapotrzebowania wynikającego z zastępowania, znajdują się: przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy; specjaliści oraz technicy i inny średni personel, a także pracownicy prac prostych. W tych zawodach zapotrzebowanie wynikające z rozwoju stanowi co najmniej 1/3 całkowitego zapotrzebowania.

Podsumowanie

W sektorze podstawowym będziemy obserwować zmniejszające się zatrudnienie. Jest to wynikiem zmian strukturalnych, a szczególnie malejącego znaczenia w gospodarce rolnictwa, wydobycia i kopalnictwa. Podobny trend obserwowany jest w przemyśle, aczkolwiek zatrudnienie w tym sektorze spada od 1996 r. z mniejszą dynamiką. Pozytywne zmiany obserwowane są w sektorze usług biznesowych i pozostałych oraz dystrybucji i transporcie. Zatrudnienie w tych sektorach od 1996 r. wskazywało istotnie pozytywny trend.

Redukcja zatrudnienia dotknie zawody takie jak: robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy; rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy oraz pracownicy biurowi. Malejący poziom zatrudnienia utrzymuje się w tych zawodach od 1996 r. Przewiduje się, że wzrost liczby zatrudnionych w 2006 i 2015 r. (w porównaniu z latami 1996 i 2006) będzie wyższy jedynie wśród specjalistów oraz operatorów i monterów. W pozostałych zawodach zatrudnienie będzie rosło, aczkolwiek jego wzrost do 2015 r. będzie niższy aniżeli pomiędzy latami 1996 i 2006.

Mimo że w większości zawodów obserwuje się wzrost zatrudnienia i w ujęciu ogólnym będzie on utrzymywany do 2015 r., to zapotrzebowanie na pracowników z tytułu rozwoju będzie miało zdecydowanie mniejsze znaczenie. Ok. 80 proc. zapotrzebowania na pracowników w okresie 2006–2015 będzie wynikało z procesu zastępowania. Szczególnie ważne jest, że wśród poszczególnych zawodów znajdują się aż trzy, które mają ujemny popyt wynikający z rozwoju. Są to: pracownicy biurowi; rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy oraz robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy.

Mimo postępującego procesu globalizacji oraz przyjmowanych przez kraje całego świata strategii dotyczących tworzenia tzw. gospodarki opartej na wiedzy, udział rolnictwa w strukturze gospodarczej oraz zatrudnieniu jest nadal bardzo duży. Jako jeden z trzech filarów gospodarki, w odróżnieniu od usług i przemysłu, rolnictwo najsilniej uzależnione jest od warunków przyrodniczych. Sposoby wykorzystania tych warunków są wynikiem stopnia rozwoju społeczeństwa, co jest z kolei wynikiem uwarunkowań historycznych, postępu technologicznego oraz form gospodarowania. Z roku na rok obserwuje się zmniejszenie podstawowych wskaźników obrazujących znaczenie rolnictwa dla gospodarki światowej, jednak warto podkreślić, że w dużym stopniu jest to związane z postępem technologicznym oraz naukowym w obszarze produkcji rolniczej, a tym samym z podnoszącą się wydajnością produkcji rolnej.

Udział rolnictwa UE-27 w strukturze PKB wyniósł w 2007 r. 1,2%. W USA było to w 1999 r. 2%. Zdecydowanie największy udział w PKB ma rolnictwo w krajach biednych, gdzie sięga nawet 50%. Malejący udział rolnictwa w krajowym PKB wynika z faktu, że wraz z większymi nakładami inwestycyjnymi na rolnictwo wzrasta jego wydajność. Konsekwencją coraz wyższego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego jest mechanizacja, a wraz z nią mniejsze zaangażowanie się człowieka w pracę rolniczą. Ma to więc przełożenie na malejący poziom zatrudnienia w sektorze rolnictwa. Zgodnie z danymi Komisji Europejskiej, w UE w 2007 r. wyniosło ono 5,6% w strukturze ludności pracującej. W tym samym okresie wskaźnik ten dla Stanów Zjednoczonych wyniósł 0,6%, a w Japonii 4,1%.

Największym eksporterem produktów rolniczych jest Unia Europejska. W 2007 r. eksport krajów UE-27 wyniósł 78 031 mln euro i w porównaniu z rokiem poprzednim wzrósł. Na drugim miejscu znalazły się USA (76 851 mln euro), na trzecim – Kanada, jednak z dużo mniejszą wartością eksportu produktów rolniczych (22 267 mln euro) w porównaniu z dwoma pierwszymi krajami. We wszystkich trzech krajach w porównaniu z rokiem 2006 r. obserwowano wzrost wartości eksportu produktów rolniczych.

Wykres 1. Wielkość eksportu i importu produktów rolniczych w mln euro

Źródło: Opracowanie na podstawie Agriculture in European Union 2008, European Commission 2009

 

Rysunek 1. Handel zagraniczny Unii Europejskiej w 2007 r. w mln euro.

Źródło: Opracowanie na podstawie Agriculture in the European Union. Statistical and Economic Information, EC 2009

 

Mięso pod chińskim dyktatem

Do kluczowych producentów mięsa wołowego i cielęciny amerykański Departament Globalnych Analiz w Ministerstwie Rolnictwa zalicza USA, Brazylię, UE-27, Chiny, Argentynę, Indie, Meksyk, Australię, Kanadę, Rosję i Pakistan. W latach 2004-2009 ilość wołowiny i cielęciny dostarczanej przez tych głównych producentów wzrosła. Jednak prognozy prowadzone przez Departament Globalnych Analiz przewidują, że w roku 2009 w porównaniu z rokiem 2008 nastąpi 1,5-procentowy spadek ich produkcji. Szacuje się, że w USA i Argentynie hodowla bydła zmniejszy się, co automatycznie przełoży się na mniejszą produkcję mięsa. Branża rzeźnicza w Brazylii ograniczyła dostawy mięsa i narzuciła wysokie ceny, co automatycznie wpłynęło na zmniejszenie wewnętrznego i zewnętrznego popytu. W sektorze tym obecnie wiele farm upada lub jest zamykanych. W Argentynie natomiast zmniejsza się rezerwy żywnościowe, redukuje tysiące hektarów terenów hodowlanych i zamienia je na tereny uprawy zbóż (w wyniku susz). W Chinach rosną koszty, przy jednoczesnym obniżaniu zysków. Obok tych zmian zwiększona produkcja w UE-27 i Kanadzie jest wynikiem malejących cen zbóż oraz większego uboju.

Rysunek 2. Wielkość produkcji i konsumpcji wołowiny i cielęciny w tys. ton na świecie w 2008 r.

Źródło: Opracowanie na podstawie Livestock and Poultry: World Markets and Trade, United States Department of Agriculture, USDA 2009

Obok tych zmian w zakresie konsumpcji mięsa wołowego i cielęciny odczuwalne są skutki globalnego kryzysu. Zmniejszony popyt odnotowano w większości krajów, szczególnie w Rosji i Argentynie. Przewiduje się, że konsumenci będą poszukiwać tańszego mięsa wieprzowego oraz ryb. Te negatywne zmiany, zauważalne zarówno w obszarze produkcji, jak i konsumpcji, będą miały zdecydowany wpływ na wielkość eksportu i importu. Zmniejszony popyt na mięso sprawi, że eksporterzy ograniczą produkcję. U niektórych głównych eksporterów mięsa wołowego i cielęciny w takich krajach jak Brazylia, Indie, Argentyna czy Urugwaj spadek eksportu odnotowano już w 2008 r. (w porównaniu z 2007 r.). Wspomniany malejący popyt wpłynął również na zmniejszony import tego rodzaju mięsa w 2008 r. w Rosji, UE-27, Japonii, Korei, Kanadzie oraz Chile. Przewiduje się, że brazylijskie farmy podejmą wyzwanie, jakim jest wysyłanie mięsa wołowego i cielęciny do UE-27. Mimo to najbardziej odczuwalny dla Brazylii jest zmniejszony popyt na import w Rosji oraz na Bliskim Wschodzie, wielkość eksportu brazylijskiego na tym obszarze będzie najniższa od 2004 r.

Według Departamentu Analiz Globalnych, rynek mięsa wieprzowego trzyma się mocno: przewiduje się, że w 2009 r. nastąpi prawie 2-procentowy wzrost jego produkcji na świecie (dotyczy to dziesięciu największych producentów). Wiąże się to z rosnącą produkcją w Chinach, które mają prawie 50% udziału w produkcji światowej. W niemal wszystkich pozostałych krajach produkcja ta w porównaniu z rokiem 2008 jest mniejsza. Sięgając do danych od roku 2005, obserwujemy, że produkcja mięsa wieprzowego wykazywała tendencję wzrostową we wszystkich prawie krajach. Chiński wzrost w tym obszarze związany jest również z silną rolą państwa, które subsydiuje rolnictwo. Ponadto na rynku wewnętrznym utrzymuje się bardzo duży popyt. Chiny opanowały sytuację na rynku wieprzowiny po wybuchu epidemii choroby niebieskiego ucha.

W zakresie konsumpcji przewiduje się niewielki, 2-procentowy wzrost, który wynika z zapotrzebowania gospodarki chińskiej. Wielkość importu w porównaniu z rokiem 2008 ma spaść nawet o 13%. Jest to konsekwencja przewidywanego spadku wielkości importu w ośmiu z dziesięciu głównych krajów importerów. Mają na to wpływ bariery w postaci taryf importowych na produkty wieprzowe, spowolnienie gospodarcze oraz problemy kredytowe. Chiński import jest ograniczany ze względu na rosnącą produkcję wewnętrzną kraju. Podobne zjawiska mają miejsce w obszarze eksportu mięsa wieprzowego. Ograniczany import z Chin oraz restrykcyjna polityka handlowa Rosji ogranicza eksport (zwłaszcza amerykański). W porównaniu z rokiem 2008 dość duży spadek przewiduje się w UE-27 (ok. 27%). Brazylijski eksport zmniejsza się, a ma na to wpływ załamanie kredytowe oraz ograniczony popyt w Rosji, która jest głównym odbiorcą mięsa wieprzowego.

Rysynek 3. Wielkość produkcji i konsumpcji wieprzowiny w tys. ton na świecie w 2008 r.

Źródło: Opracowanie na podstawie Livestock and Poultry: World Markets and Trade, United States Department of Agriculture, USDA 2009

 

Uprawy roślinne pod dyktatem pogody

Sytuacja związana z rynkiem upraw roślinnych jest równie skomplikowana. W Indiach obecnie widoczne są skutki deficytu opadów, który spowodował istotne zmiany w zakresie wielkości zbiorów ryżu. Produkcja 2008/2009 jest szacowana niżej o 15% niż w sezonie poprzednim. W Argentynie przewiduje się istotny spadek produkcji pszenicy ze względu na zmniejszający się areał upraw. Wydajność upraw pszenicy w tym kraju zdecydowanie zmalała w wyniku powtarzającej się systematycznie suszy. W przeciwieństwie do Argentyny, w krajach UE-27 pogoda sprzyja zbiorom pszenicy. Późny okres deszczy zmniejszył skutki okresu wczesnych upałów. Francja, Niemcy i Polska w tej chwili zakończyły już zbiory, które odpowiadają ponad 50% wielkości upraw w UE-27. Produkcję UE-27 w 2008/09 r. oszacowano na 151,6 mln ton. Była ona o ponad 25% wyższa niż w sezonie 2007/08. Niestety, prognozuje się, że sezon 2009/10 będzie zdecydowanie słabszy.

Roczna stopa wzrostu światowego popytu na produkty roślinne spadła w ciągu ostatnich 35 lat z 2,5% w latach 70. do 1,9% w latach 80. W latach 90. zmniejszyła się o kolejny 1%. Jest to wynikiem zmian żywieniowych oraz zmniejszonego przyrostu ludności. Wpływ na to miały również zmiany zachodzące w krajach transformacji oraz w wybranych krajach wschodniej i południowo-wschodniej Azji.

Rysunek 4. Wielkość produkcji pszenicy i ryżu na świecie w mln ton w sezonie 2008/2009

Źródło: World Agricultural Production, United States Department of Agriculture, 2009

 

Znaczenie rolnictwa w UE-27

Znaczenie rolnictwa w krajach UE-27 jest bardzo zróżnicowane. W 2007 r. średnie zatrudnienie we wszystkich krajach Unii wyniosło 5,6% (rolnictwo, rybołówstwo, łowiectwo i leśnictwo). W zależności od kraju waha się od 29,5% w Rumunii do 1,4% w Wielkiej Brytanii. Również udział w generowanym PKB jest uzależniony od stopnia rozwoju gospodarczego poszczególnych krajów. Dla UE-27 wyniósł on 1,2%. Największy udział rolnictwa w PKB odnotowano w 2007 r. w Rumunii (5,1%) i Bułgarii (4,2%).

Wielkość produkcji rolniczej w UE-27 w 2007 r. wyniosła 355 810 mln euro. Produkcja roślinna stanowiła ponad połowę produkcji rolniczej. Do największych producentów roślinnych należy zaliczyć Niemcy, Hiszpanię, Francję, Włochy, Holandię, Polskę, Rumunię i Wielką Brytanię. Kraje, które dominują w hodowli roślinnej, mają również największy udział w hodowli zwierzęcej. Wartość produkcji roślinnej wzrosła w roku 2008 r. o 6,2%, podczas gdy produkcja zwierzęca zaledwie o 0,2%.

Specjalizacje krajów UE-27 widoczne są w strukturze produktów rolniczych eksportowanych przez Unię jako całość. W 2007 r. eksportowano przede wszystkim napoje, ocet winny i alkohole. Znaczny udział mają produkty mleczne, jajka i miody (ponad 8%). Produkty tytoniowe znajdują się na trzecim miejscu wśród produktów eksportowanych przez UE-27 (6,6%). Natomiast największą grupę produktów importowanych przez UE-27 stanowią jadalne owoce i orzechy, skórki owoców cytrusowych i melony (15,7%). Równie ważne są ziarna oliwne i owoce oliwne, które w 2007 r. stanowiły 7,7% produktów importowanych.

W zakresie wymiany towarowej spośród 25 państw9 największe znaczenie dla krajów UE-27 mają USA (prawie 25% eksportu). W latach 2005-2007 eksport do USA rósł. Na drugim miejscu wśród krajów, do których eksportowane były produkty rolnicze, znalazła się Rosja (13,5%), a następnie Szwajcaria (8,7%). Eksport do tych trzech krajów stanowił prawie połowę eksportu UE-27 do badanych państw. Krajem, z którego UE-27 importowała najwięcej, była Brazylia (29,6%). W tym przypadku widoczny był istotny wzrost importu, zwłaszcza w latach 2006 i 2007. Następnie wśród czołowych dostawców dla UE-27 znalazły się USA (17,2%) oraz Chiny (8,4%). Dane statystyczne potwierdzają pewną stałość kierunków zarówno eksportu UE-27, jak i importu z krajów całego świata.

 

Kierunki rozwoju rolnictwa na świecie

Raport „World Agriculture: Towards 2015/2030” Organizacji Żywności i Rolnictwa przy Organizacji Krajów Zjednoczonych (FAO) stwierdza, że na świecie obserwuje się spadek produkcji rolnej oraz zmniejszanie terenów uprawnych. Jednak nie jest to wynikiem braku wody czy terenów pod rozwój rolnictwa, lecz słabnącego popytu na produkty rolnicze. Wskaźniki wzrostu populacji na świecie od lat 60. poprzedniego wieku zmniejszają dynamikę. Słabnąca dynamika popytu na produkty rolnicze jest wynikiem dwóch zjawisk. Po pierwsze, dynamika wzrostu światowej populacji osiągnęła szczyt w późnych latach 60. i od tego czasu maleje. Po drugie, jak już wcześniej wspomniano, większa część ludności świata osiągnęła stosunkowo wysoki poziom kaloryczności spożywanych posiłków. W wielu krajach osiągnięto wysokie wskaźniki konsumpcji żywności na osobę.

Tabela 1. Wzrost populacji a wzrost popytu na produkty rolnicze i produkcji rolniczej na świecie

Źródło: FAO, Word Agriculture: Towards 2015/2030, Rome 2002

Prognozuje się, że w przyszłości na wielkość popytu szczególny wpływ będą miały kraje rozwijające się, w tym Chiny, które już są po okresie najbardziej dynamicznego wzrostu popytu na żywność. Oznacza to, że dynamika popytu będzie nadal wykazywała tendencję malejącą.

W ciągu ostatnich 30 lat obserwuje się powolny spadek dynamiki popytu na produkty rolnicze. Prognozuje się, że w przyszłości na wielkość popytu szczególny wpływ będą miały kraje rozwijające się, w tym Chiny, które już są po okresie najbardziej dynamicznego wzrostu popytu na żywność. Oznacza to, że dynamika popytu będzie nadal wykazywała tendencję malejącą. Dane pokazują, że wzrost popytu na produkty rolnicze oraz wzrost produkcji będą oscylowały wokół tych samych poziomów, co oznacza, że świat utrzyma zdolność i potencjał do zaspokajania popytu na produkty rolnicze i żywność. Z prognoz wynika jednak, że kraje rozwijające się staną się bardziej zależne od importu.

W zakresie żywienia warto podkreślić ponownie dynamiczny wzrost kaloryczności całodziennych posiłków spożywanych przez ludzi na całym świecie. Liczba kalorii konsumowanych przez człowieka wzrosła o ok. 20% od lat 60. Jest to widoczne zwłaszcza w krajach rozwijających się, jak Chiny, Brazylia, Indonezja czy Nigeria. Wszystkim tym pozytywnym procesom sprzyja rozwijająca się globalnie gospodarka, podniesienie poziomu życia w wielu częściach świata, zwiększenie wydajności i produktywności w rolnictwie. Jednak obok tych pozytywnych obrazów kreuje się inny widok. Pod koniec lat 90. ok. 777 mln ludzi na świecie było niedożywionych. Największym obszarem, na którym panował głód, była Azja Południowa (303 mln ludzi). W Afryce Sub-Saharyjskiej aż 1/3 mieszkańców była w tym okresie niedożywiona. W tym samym czasie w blisko 30 krajach rozwijających się dzienna racja żywieniowa miała średnio wartość poniżej 2200 kcal.

 

Rozwijajmy biotechnologię

Mimo że obserwuje się malejącą dynamikę popytu na produkty rolnicze, zaspokojenie popytu nadal wymaga rozwoju terenów rolniczych, technologii i wzrostu wydajności rolnictwa. Duże znaczenie będzie miała dostępność terenów pod uprawy rolnicze oraz częstotliwość zbierania plonów z danego obszaru. W zakresie technologii wskazuje się trzy kierunki, na których rozwój dla rolnictwa powinien się koncentrować. Pierwszy z nich to biotechnologia, w której postęp ma szansę przynieść korzyści zarówno konsumentom, jak i producentom. Warunkiem efektywnego wykorzystania możliwości, które daje ten kierunek, jest stworzenie ram instytucjonalnych i prawnych. Zmiany te w zakresie hodowli i uprawiania roślin będą miały wpływ na przyspieszony rozwój rolnictwa, ale i na zmniejszające się zatrudnienie w tym sektorze. Wykorzystanie osiągnięć inżynierii genetycznej i modyfikacji będzie sprzyjało efektywnej hodowli i uprawom. W literaturze spotyka się opinie, że Chiny mają największe po USA możliwości rozwoju badań biotechnologicznych. Obecnie 99% terenów upraw roślinnych modyfikowanych należy do czterech krajów: USA (35,7 mln ha), Argentyny (11,8 mln ha), Kanady (3,2 mln ha) oraz Chin (1,5 mln ha).

Drugim obszarem będzie wykorzystanie technologii dla rozwoju rolnictwa zrównoważonego. Technologia ma przyczynić się do stworzenia takich narzędzi, aby rolnictwo nie powodowało zniszczenia środowiska przy jednoczesnym wzroście produkcji i zmniejszeniu kosztów. Dotyczy to w szczególności wyjaławiania gleby oraz stosowania pestycydów. Pojawia się określenie organicznego rolnictwa, które już teraz postrzegane jest jako alternatywa dla rolnictwa tradycyjnego. Opiera się ono na minimalnym wykorzystywaniu środków chemicznych. Ten typ rolnictwa staje się coraz bardziej popularny zwłaszcza w krajach rozwiniętych. W latach 1995-2000 w USA i Europie kilkakrotnie wzrósł areał terenów uprawionych tą metodą.

Technologia rolnicza XXI wieku powinna koncentrować się na rozwoju biotechnologii, rolnictwa zrównoważonego i nowych kierunków badawczych.

Trzecią sferą, której będzie dotykać technologia w rolnictwie, są nowe kierunki badań naukowych w tym obszarze. Dotychczasowa zielona rewolucja miała wpływ na rozwój rolnictwa; skupiła się na zwiększeniu produktywności trzech głównych zbóż. Ograniczało się to jedynie do terenów o dobrych warunkach glebowych i zasobach wodnych. Na zaproponowane zmiany w uprawie mogli sobie pozwolić tylko najbogatsi rolnicy, którzy posiadali ogromnie gospodarstwa. Poza tym w żadnym stopniu nie brano pod uwagę wpływu zmian na środowisko. Obecnie oczekuje się tzw. drugiej zielonej rewolucji, która skupi się na podniesieniu produktywności przy jednoczesnym zachowaniu warunków zrównoważonego rozwoju rolnictwa. Kluczem do tej rewolucji są ciągłe badania naukowe o charakterze horyzontalnym, biorące pod uwagę zarówno biologię, inżynierię genetyczną, jak i nauki o charakterze ekonomicznym. Interdyscyplinarne podejście do prowadzonych prac badawczych powinno zyskiwać coraz większe uznanie. Już teraz w najbogatszych krajach widać, że jest to możliwe.

Analiza stanu gospodarki województwa pomorskiego w I kwartale 2009 r. dotyczy koniunktury gospodarczej, działalności przedsiębiorstw, handlu zagranicznego, rynku pracy oraz poziomu wynagrodzeń. Uzupełnia ją przegląd najważniejszych wydarzeń, mogących w istotny sposób wpłynąć na kierunki i tempo rozwoju regionu.

Koniunktura gospodarcza

Oceny koniunktury dokonywane w I kwartale 2009 r. przez pomorskich przedsiębiorców pozwalają na ostrożny optymizm w przewidywaniach zmian gospodarczych w nadchodzących miesiącach. Chociaż styczniowe wyniki były najgorsze (ok. -40 pkt w skali od -100 do 100), licząc od początku 2006 r., to w kolejnych miesiącach obserwowano stopniową poprawę nastrojów. W lutym wskaźnik koniunktury bieżącej kształtował się na poziomie -34 pkt, a w marcu wynosił -27 pkt. Dane z kwietnia wskazują na kontynuację korzystnych zmian. Należy je oceniać niewątpliwie pozytywnie, choć trzeba mieć świadomość, że wpisują się w sezonowe wahania ocen koniunktury.

Rysunek 1. Koniunktura gospodarcza w województwie pomorskim i w Polsce w latach 2006-2008 i w pierwszym kwartale 2009 r.*

Źródło: Opracowanie IBnGR
* Od roku 2001 koniunktura wojewódzka jest przedmiotem badań Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową. Do regionalnych przedsiębiorców z trzech sektorów: przemysłowego, bankowego oraz handlu co miesiąc kierowane są pytania odnośnie ogólnej koniunktury gospodarczej i sytuacji przedsiębiorstwa oraz przewidywań na następne 3 miesiące. Wyniki dla poszczególnych województw agregowane są następnie do skali całego kraju. Przedział wahań wskaźników wynosi od -100 do +100. Wartości ujemne oznaczają przewagę ocen negatywnych, dodatnie – pozytywnych.

Zmiany poziomu wyprzedzającego wskaźnika koniunktury także skłaniają do optymizmu. W marcu wartość tego wskaźnika przewyższała notowania dla wskaźnika bieżącego, co pozwala spodziewać się dalszej poprawy stanu gospodarki. Za takim rozwojem zdarzeń przemawia także fakt, że w dwóch regionach liczba pozytywnych ocen stanu gospodarki przewyższała liczbę ocen negatywnych. Ocena bieżącej koniunktury w kwietniu potwierdza taki scenariusz, choć wskaźnik wyprzedzający wskazuje, że w maju może nastąpić zahamowanie poprawy.

Działalność przedsiębiorstw

W I kwartale 2009 r. liczba podmiotów gospodarczych nie ulegała istotnym zmianom i utrzymywała się na poziomie ok. 240,5 tys. Obserwowana stabilizacja oznacza wygaszenie długookresowego trendu wzrostowego. Z reguły stagnacja liczby podmiotów gospodarczych następuje w okresie jesiennym i trwa do wiosny. W tym sensie obserwowane zmiany wpisują się zatem w rytm wahań sezonowych. Jednak dane z marca wskazują, że ożywienie przedsiębiorczości w sezonie letnim będzie najprawdopodobniej słabsze niż w latach poprzednich. Pozytywnie należy natomiast oceniać fakt, że spowolnienie gospodarcze nie spowodowało dotychczas istotnej redukcji liczby podmiotów gospodarczych. W kontekście pogarszającej się sytuacji na rynku pracy utrzymanie obecnego poziomu przedsiębiorczości jest korzystne. W razie ożywienia istniejące podmioty szybciej będą w stanie zwiększyć zatrudnienie niż firmy dopiero zakładane.

Rysunek 2. Dynamika produkcji sprzedanej, budowlano-montażowej i sprzedaży detalicznej w województwie pomorskim w 2008 r. i w pierwszym kwartale 2009 r.

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Gdańsku

Cały pierwszy kwartał 2009 r. cechowały niekorzystne wyniki produkcji sprzedanej przemysłu i sprzedaży detalicznej w ujęciu rocznym. Regres tych wartości nie był duży, ale jednak wystąpił. Dopiero w marcu odnotowano pewną poprawę. Szczególnie istotna jest stabilizacja sprzedaży detalicznej. Wystąpiła ona, mimo że Wielkanoc w 2009 r. przypadała w kwietniu, a w 2008 r. w marcu. Oddala to niebezpieczeństwo głębszego spadku popytu wewnętrznego, co miałoby poważne konsekwencje dla rynku pracy w postaci spadku popytu na pracę w sektorze usług. Dodatnia dynamika w sektorze budownictwa jest oczywiście zjawiskiem pozytywnym, lecz w perspektywie rocznej widać wyraźnie, że nie jest tak wysoka jak w roku poprzednim. Ze względu na zastój na rynku mieszkaniowym i kredytowym w perspektywie pół roku do roku należy się spodziewać dalszego obniżenia dynamiki. W marcu zaobserwowano także niewielką poprawę dynamiki produkcji sprzedanej przemysłu.

Handel zagraniczny

W marcu 2009 r. zaobserwowano, po raz drugi z rzędu poprawę sytuacji w zakresie wymiany handlowej. Wobec lutego 2009 r. wartość eksportu wzrosła o prawie 4 proc., a wartość importu o 24 proc. Widać dość wyraźnie, że tendencja spadkowa ulega odwróceniu, co może pozytywnie rokować na przyszłość. Po głębokich spadkach obydwu wartości, jakie notowano od września 2008 r., zaistniałe zmiany oceniać należy pozytywnie, choć poziom eksportu i importu pozostaje niższy o odpowiednio 36 proc. i 26 proc. w stosunku do analogicznego miesiąca roku poprzedniego.

Najwyższy udział (ponad 58 proc.) w eksporcie województwa pomorskiego mają kraje Unii Europejskiej. W stosunku do marca 2008 r. udział tego rynku wyraźnie zmalał – o ponad 16 pkt proc. Jest to efekt recesji obserwowanej w zdecydowanej większości krajów członkowskich. Spadek udziału odnotowano również w odniesieniu do krajów byłego ZSRR. W pozostałych przypadkach zanotowano wzrost udziału – dwukrotny dotyczył krajów kapitalistycznych, ponaddwukrotny – pozostałych krajów. Najmniejszy wzrost udziału (o 0,1 pkt proc.) dotyczył krajów Europy Środkowo-Wschodniej.

Na 10 najważniejszych rynków eksportowych przypada 69 proc. całkowitej wartości eksportu. Nadal głównym partnerem eksportowym są Niemcy, które utrzymały swą pozycję lidera, choć spadek wartości eksportu wyniósł 13 proc. Na pozycji drugiej pozostaje Szwecja. Jej udział również spadł, a spadek wartości eksportu wyniósł 6 proc. Eksport do Norwegii, trzeciego ważnego partnera handlowego Pomorskiego, rośnie. Udział Norwegii wzrósł o 3 pkt proc., a wartość eksportu zwiększyła się o 46 proc. Nadal jednak import z Norwegii przekracza istotnie wartość eksportu, dlatego w wymianie z tym krajem istnieje deficyt. Ważnym nowym partnerem handlowym okazał się Singapur, który uplasował się na miejscu czwartym (z pozycji 41 miesiąc wcześniej.). Prawie 100 proc. wartości eksportu do Singapuru stanowi sprzęt transportowy (komponenty do produkcji okrętów). Podobnie jest z Wyspami Bahama. Struktura produktowa pozostałych krajów nie uległa istotnym zmianom.

W marcu 2009 r., w stosunku rocznym, nastąpił istotny wzrost udziału krajów UE w imporcie województwa pomorskiego z poziomu 25 proc. do 33 proc. W tym samym czasie odnotowano wyraźny spadek (z 29 proc. do 19 proc.) udziału krajów byłego ZSRR, a także nieznaczny spadek znaczenia krajów Europy Środkowo-Wschodniej.

Na 10 najważniejszych rynków pochodzenia importu przypada 76 proc. całkowitej wartości importu województwa pomorskiego. Rosja pozostaje liderem. Jej udział wyniósł w marcu 18,6 proc. i nadal był zdecydowanie wyższy od udziału pozostałych dziesięciu głównych partnerów importowych, mimo że wobec poprzedniego miesiąca odnotowano pewien spadek. Drugim ważnym rynkiem pochodzenia importu jest Norwegia, która w lutym plasowała się na miejscu 12. Wzrost znaczenia Norwegii był istotny, co może wynikać z kiepskiej kondycji gospodarczej pozostałych głównych partnerów handlowych. Na kolejnych miejscach pod względem znaczenia w imporcie uplasowały się Chiny i Niemcy.

Rynek pracy i wynagrodzenia

W pierwszym kwartale 2009 r. stan rynku pracy uległ dalszemu pogorszeniu. Odnotowano kontynuację spadku zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw. Prezentowane dane nie dotyczą jednak podmiotów najmniejszych (poniżej 10 pracujących), funkcjonujących głównie w sferze usług i zależnych od popytu wewnętrznego. W ich przypadku ograniczenie zatrudnienia miało najprawdopodobniej niewielki wymiar. Mimo spadku zatrudnienia zaobserwowano stagnację, a w marcu nawet wzrost wynagrodzeń. Jest on dość typowy dla tego miesiąca i wiąże się z rosnącym popytem na prace sezonowe, co widać po zwiększającej się liczbie ofert pracy. Poziom wynagrodzeń był nie tylko wyższy niż w lutym, ale także nieznacznie wyższy niż przed rokiem, co pokazuje stabilność wynagrodzeń w obliczu spowolnienia gospodarczego.

Rysunek 3. Wielkość zatrudnienia i poziom przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w sektorze przedsiębiorstw w województwie pomorskim w 2008 r. i w I kwartale 2009 r.

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Gdańsku

Marzec 2009 r. był piątym miesiącem z rzędu, w którym odnotowano wzrost bezrobocia. Jednak od lutego dynamika tego wzrostu trochę osłabła. W sezonie letnim należy się spodziewać jej dalszego wyhamowania. W marcu liczba pozostających bez pracy wzrosła do poziomu 85,7 tys. W stosunku do lutego przybyło zatem 3,3 tys. bezrobotnych, co spowodowało wzrost stopy bezrobocia do poziomu 10,5 proc. Nadal utrzymywała się ona jednak na poziomie niższym od ogólnopolskiego (11,2 proc.).

Wzrost liczby bezrobotnych w ujęciu miesięcznym wystąpił w dwóch z trzech analizowanych grup znajdujących się w szczególnej sytuacji na rynku pracy – bezrobotnych w wieku do 25 lat, długotrwale bezrobotnych oraz bezrobotnych w wieku 50 lat i więcej. Jego wysoką dynamikę odnotowano w grupie bezrobotnych w wieku do 25 lat. Recesja obserwowana w większości krajów UE, szczególnie w Wielkiej Brytanii i Irlandii, ograniczyła możliwości zarobkowania za granicą. Poza tym krajowi pracodawcy, mając w pamięci niedawne trudności z rekrutacją wykwalifikowanych pracowników, w pierwszej kolejności zwalniają najmniej doświadczonych – najczęściej młodych, o krótkim stażu.

Rysunek 4. Liczba bezrobotnych i ofert pracy, zgłoszonych do urzędów pracy w województwie pomorskim w 2008 r. i w I kwartale 2009 r.

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie danych Urzędu Statystycznego w Gdańsku

W marcu 2009 r. do urzędów pracy napłynęło 5,3 tys. ofert zatrudnienia. Odnotowano zatem wzrost o ok. 1 tys. ofert w stosunku do miesiąca poprzedniego. Jest to zjawisko typowe dla tego okresu. Skala wzrostu była jednak wyraźnie niższa niż w poprzednich dwóch latach. Na tej podstawie należy się spodziewać, że sezonowy wzrost liczby ofert pracy będzie wyraźnie niższy niż w latach poprzednich.

Ważniejsze wydarzenia

Zdaniem KPMG (globalna firma doradcza i audytorska działająca w 144 krajach), Trójmiasto należy do elitarnego grona 31 ośrodków z całego świata, które mają w najbliższym czasie szansę przyciągnąć najwięcej inwestycji w branży informatycznej. Wyprzedza ono inne duże polskie miasta, co zawdzięcza kilku czynnikom. Pierwszym z nich jest względnie dobra infrastruktura komunikacyjna. Wysoka ocena w tej kategorii wynika z tego, że dla branży IT najważniejsze są dobre połączenia teleinformatyczne oraz lotnicze. A w tych, w przeciwieństwie do połączeń drogowych i kolejowych, nasz region plasuje się wysoko. Kolejnym atutem Trójmiasta jest dostęp do dużej liczby osób dobrze wykształconych, ale niemających zbyt wygórowanych ambicji finansowych. Z liczbą 1500 absolwentów informatyki, elektroniki i telekomunikacji rocznie region prezentuje się bardzo atrakcyjnie. Trójmiasto zostało też bardzo wysoko ocenione w kategorii warunków życia. Jest to już druga tak pozytywna ocena naszego regionu. Pod koniec ubiegłego roku swój raport opublikowały firmy Atria Real Estate oraz Colliers International Poland, które również zaliczyły Trójmiasto do grona liderów. Tak dobre wyniki powinny znaleźć przełożenie w nowych inwestycjach. Jak obiecują samorządowcy, tylko w tym roku w Trójmieście możemy liczyć na ulokowanie minimum pięciu nowych projektów informatycznych. Pierwszym inwestorem może być światowy potentat – koncern IBM.
W przedstawione trendy wpisuje się Thompson Reuters, który mimo spowolnienia gospodarczego zamierza raczej przyjmować niż zwalniać pracowników. Obecnie dla tej firmy pracuje w Gdyni 300 osób. Zajmują się one zbieraniem i analizowaniem danych (informacje z rynków kapitałowych, spółek, danych makroekonomicznych, notowań giełdowych i walutowych) z całego świata. Zadowolona z działalności trójmiejskiego oddziału centrala firmy rozważa zatrudnienie nawet ponad 1500 kolejnych osób. Ze względu na brak odpowiednich powierzchni biurowych (spółka mieści się obecnie w budynku Baltic Business Center przy ulicy Śląskiej w Gdyni) kolejni pracownicy byliby zatrudniani w nowych biurach w Gdańsku.
Pomimo kryzysu lata 2009-2010 mogą być okresem bardzo dobrym dla Wrzeszcza. Tę dzielnicę Gdańska czeka bowiem w nadchodzących miesiącach kilka ważnych inwestycji. W tym roku ruszyć powinna przebudowa ulicy Słowackiego, co znacząco poprawi połączenie z innymi częściami miasta oraz z obwodnicą. Jednocześnie tempa nabierają prace przy adaptacji 20 hektarów po dawnych koszarach. Hossa zakończyła już rewitalizację starych budynków, a niedługo ma ruszyć budowa na uwolnionych terenach dawnego garnizonu. Mają tam powstać wysokiej klasy apartamenty, ale również tworząca nowe centrum dzielnicy część handlowo-usługowa. Jak zapewnia inwestor, kompleks ma stanowić jednolitą, dopasowaną do historycznego charakteru dzielnicy, całość. Bliżej centrum (na terenie dawnego Centrum Sukces) zostanie zbudowany apartamentowiec Quattro Towers. W miejsce przeznaczonego do rozbiórki budynku po Galerii Centrum ma powstać wysokościowiec, który dzięki standardowi i architekturze przewyższy dominujący obecnie nad dzielnicą „dolarowiec”. W kolejce do przebudowy czekają też tereny po dawnym browarze.
Z punktu widzenia rozwoju regionu ważne są nie tylko działania inwestycyjne, ale także organizacyjne. Pozwalają one usprawnić funkcjonowanie instytucji publicznych i uruchomić proces inwestycyjny. W ramach tych działań wszystkie pomorskie szpitale, których organem założycielskim jest samorząd wojewódzki, mają zostać przekształcone w spółki prawa handlowego. Dzięki temu do pomorskich szpitali trafi nawet 180 mln zł wsparcia z budżetu centralnego. Kolejne 300 mln mają przynieść oszczędności, które będą możliwe po przekształceniach. Dzięki tym działaniom uda się zgromadzić środki na niezbędne inwestycje. Pomorskie szpitale muszą bowiem w ciągu najbliższych 3-4 lat zainwestować w swoją modernizację około 600 mln zł. Po zakończeniu przekształceń i inwestycji najważniejsze, strategiczne placówki mają pozostać w całości własnością samorządu. Mniejsze i mniej ważne z punktu widzenia zapewnienia usług medycznych placówki trafią w ręce prywatnych inwestorów. Minimum 16 mln zł musi wyłożyć na zakup szpitala w Prabutach potencjalny inwestor. W zamian uzyska wieczyste prawo użytkowania gruntu oraz budynku. Zobowiązany będzie też do utrzymania dotychczasowego profilu działalności oraz zatrudnienia całego personelu. Jeśli samorządowi uda się sfinalizować transakcję, pozyskane środki zostaną przeznaczone na spłatę długów, które wynoszą obecnie 17 mln zł, oraz sfinansowanie inwestycji. Dodatkowo, by móc dalej funkcjonować i spełniać wszystkie standardy, prabucki szpital musi być do roku 2012 zmodernizowany. Szacunkowe koszty tej inwestycji to około 5,5 mln zł.
Niedostatki infrastruktury drogowej są poważnym problemem całego regionu, choć ze względu na koncentrację ludności i aktywności gospodarczej szczególnie dotkliwie odczuwają je mieszkańcy Trójmiasta. Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad ogłosiła właśnie rozpoczęcie procedury przetargowej na wybór wykonawcy południowej obwodnicy Gdańska. Licząca 18 kilometrów trasa łącząca obwodnicę z drogą krajową nr 7 (Gdańsk – Warszawa – Kraków) ma zapewnić znaczącą poprawę warunków transportowych w południowej części aglomeracji. Mimo krótkiego odcinka planowane jest powstanie aż pięciu dwupoziomowych, bezkolizyjnych węzłów drogowych. Konieczne będzie wyburzenie 227 budynków oraz szkoły w Gdańsku Lipcach. Jeżeli nie pojawią się żadne opóźnienia, GDDKiA planuje, że wykonawca powinien zostać wybrany jeszcze przed wakacjami. Prace budowlane mają ruszyć kilka tygodni później. Pierwsi kierowcy będą mogli skorzystać z nowej arterii w roku 2011. W tym samym czasie ma się zakończyć realizowana przez miasto Gdańsk budowa nowych odcinków Trasy Sucharskiego. Dzięki temu komfortowe i szybkie połączenie z trasami wylotowymi zyska gdański Port Północny oraz Baltic Arena.
Drugim niezwykle ważnym projektem drogowym jest trasa lęborska. Jest już prawie pewne, że będzie miała początek w Gdańsku. Po tym, jak w wyniku protestu mieszkańców upadł pierwotny projekt początku trasy w gdańskiej Osowej, również początek na gdyńskiej Dąbrowie spotkał się z gwałtownym protestem mieszkańców. Szukając mniej konfliktowych rozwiązań, Generalna Dyrekcja Dróg Krajowych i Autostrad zaproponowała, żeby trasa lęborska zaczynała się w pobliżu lotniska. Bierze się pod uwagę dwa nowe rozwiązania. Trasa ma się zaczynać na obwodnicy w węźle Matarnia lub mniej obciążonym węźle Owczarnia. Pierwsze prace budowlane zaczną się w latach 2011-2013, a nowa trasa powinna zostać oddana do użytku około roku 2015.
W rozwiązywaniu problemów transportowych coraz większą rolę odgrywa kolej. Trend ten zaczyna być widoczny także w województwie pomorskim. Nawet 1,4 mln zł będą kosztowały prace koncepcyjne i projektowe dotyczące przebudowy dworca kolejowego i jego otoczenia w Sopocie. Będzie to kolejna duża inwestycja w trójmiejskim kurorcie. Dzięki podpisanemu porozumieniu sfinansują ją wspólnie PKP i miasto Sopot. W tym roku przewidziano już pierwsze wydatki – 700 tys. zł (połowę kwoty wyłożą władze Sopotu, a połowę PKP). Prawdopodobnie z krajobrazu miasta zniknie obecny budynek, pochodzący z lat siedemdziesiątych. Na liczącym 17 hektarów terenie ma powstać nowe centrum handlowo-usługowo-biurowe oraz duży parking. Kompleksowej przebudowy doczeka też układ drogowy w tej części miasta. Właściwa inwestycja finansowana będzie jednak nie przez miasto i PKP, ale przez przyszłego prywatnego inwestora. Ze względu na koszty, liczone w setkach milionów złotych, oraz skalę inwestycji prace te zaczną się nie wcześniej niż w latach 2010-2012 i potrwają kilka lat.
Niestety, nie wszędzie zmiany na kolei idą w oczekiwanym kierunku. Minimum 2 godziny 36 minut potrzebuje pociąg osobowy, by pokonać 180 kilometrów między stacjami Gdynia Główna – Bydgoszcz. Oznacza to, że pociągi rozwijają na tej trasie średnią prędkość 69 km/godz. Tak wolne tempo jest wynikiem pogłębiającej się z roku na rok degradacji linii. Na trasie znajdują się odcinki, na których pociągi mogą jechać nie szybciej niż 40 km/godz. W tym roku wprawdzie miał się rozpocząć remont najbardziej zniszczonych fragmentów linii, ale z powodu spowolnienia gospodarczego większość planowanych prac nie będzie realizowana. Niewykluczone, że brak remontów wymusi w tym lub przyszłym roku ograniczenie prędkości składów na kolejnych odcinkach tej trasy. Taka sytuacja powoduje, że Trójmiasto i całe Pomorze jest coraz bardziej odcięte od połączeń kolejowych z centralną i zachodnią Polską. Po zakończeniu (planowanej na 2012 r.) modernizacji linii kolejowej do Warszawy może się okazać, że aby szybko dostać się do Łodzi, Poznania czy Wrocławia, warto pojechać dwa razy dłuższą trasą przez stolicę. Zarządzający koleją zapowiadają, że linia Gdynia – Bydgoszcz – Poznań jest ważnym korytarzem transportowym i docelowo będzie przystosowana do prędkości 160 km/godz. Jednak ze względu na liczone w setkach milionów złotych koszty związane z modernizacją, prace te zaczną się nie wcześniej niż w roku 2014 i potrwają minimum kilka lat.
Transport szynowy rozwija się o wiele szybciej tam, gdzie samorządy potrafią stworzyć kompleksowy plan rozwoju komunikacji miejskiej i pozyskać dofinansowanie ze środków UE. Do roku 2011 na gdańskie torowiska trafi 35 nowych tramwajów. Koszt inwestycji – w 40 proc. dofinansowany ze środków unijnych – szacuje się na blisko 250 mln zł. W tym samym czasie do eksploatacji wprowadzi się 46 tzw. Dortmundów. Są to tramwaje zakupione w Niemczech, które mają drzwi po obu stronach wagonu. Po gruntownej modernizacji (w poznańskiej firmie Modertrans) powinny jeszcze wiele lat służyć gdańszczanom, zapewniając im zdecydowanie większy komfort podróżowania niż dominujące dziś w miejskim transporcie tramwajowym – pojazdy typu Konstal 105Na. Tymczasem w styczniu wszedł „do eksploatacji” zabytkowy tramwaj typu 102Na (pojazd przyjechał z Wrocławia). Takie modele kursowały w Gdańsku do lat osiemdziesiątych. Dzięki temu zakupowi zajezdnia Nowy Port wzbogaciła się o kolejny zabytkowy egzemplarz.
Na zakończenie warto podkreślić rolę Trójmiasta jako ważnego ośrodka turystyki morskiej. Około stu razy będą wpływały w tym roku do gdyńskiego portu wycieczkowce. Pierwszy z nich odwiedził Trójmiasto 3 maja. Na ich pokładzie przybywa do nas za każdym razem kilka tysięcy pasażerów. W czasie kilkugodzinnego postoju oferuje się im zejście na ląd połączone ze zwiedzaniem Gdańska i Malborka, jest także możliwość dokonania zakupów. Statkami wycieczkowymi podróżują głównie zamożni turyści z Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. Kilkunastodniowy rejs po Bałtyku może kosztować nawet około 10 tys. zł od osoby.
W pierwszym kwartale 2009 r. Samorząd Województwa Pomorskiego podjął szereg działań zmierzających do poprawy stanu bezpieczeństwa energetycznego województwa pomorskiego, szczególnie w zakresie zaopatrzenia w energię elektryczną. Działania te otworzą możliwości lokalizacji na Pomorzu nowoczesnych źródeł energii elektrycznej oraz realizacji dużych inwestycji sieciowych w sektorze elektroenergetycznym.
Realizując strategię energetyczną województwa i mając świadomość zagrożenia bezpieczeństwa energetycznego, prowadzone są rozmowy z kluczowymi przedsiębiorstwami energetycznymi w kraju oraz organizowane seminaria i debaty poświęcone energetyce. Jednym z takich wydarzeń były współorganizowane przez Urząd Marszałkowski warsztaty tematyczne poświęcone energetyce na Pomorzu, które odbyły się 12 lutego 2009 r., w ramach Targów Inwestycji i Kooperacji „Infrastruktura Pomorze 2009”.
W marcu bieżącego roku przystąpiono do wykonania opracowania pt. „Aktualizacja Regionalnej strategii energetyki z uwzględnieniem źródeł odnawialnych w Województwie Pomorskim do roku 2025 w zakresie elektroenergetyki wraz z prognozą oddziaływania na środowisko”.
Na terenie województwa prowadzone są również działania w firmach i instytucjach, które w znaczący sposób wpływają na rozwój gospodarczy regionu oraz pozwolą na przygotowanie zaplecza i logistyki dla potencjalnych dużych inwestycji energetycznych.
Kluczową rolę z punktu widzenia rozwoju trójmiejskich portów odegra polepszenie ich dostępności (drogowej i kolejowej). Większość inwestycji z tego zakresu w najbliższych latach będzie realizowanych z wykorzystaniem funduszy UE. Z samego Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko zrealizowanych będzie w nadchodzących latach 26 projektów na łączną kwotę 8, 628 mld PLN. Prawie za 2 mld. PLN realizowane będą inwestycje transportowe w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego do 2020 roku. Część z nich zostało już rozpoczętych: jak modernizacja i rozbudowa dróg łączących port wschodni z portem zachodnim w Gdyni (budowa ulicy Nowej Polskiej), pogłębianie kanału portowego w Gdyni oraz modernizacja wejścia do portu wewnętrznego w Gdańsku i przebudowa falochronu wyspowego (projekt realizowany przez Urząd Morski). Inne są w zaawansowanym etapie dokumentacyjnym. Wśród planowanych dużych inwestycji realizowanych na obszarze Gdańska znajduje się budowa Trasy Sucharskiego w połączeniu z Trasą Słowackiego (projekt za 2,012 mld PLN), rozbudowa układów drogowo-kolejowych w Porcie Gdańskim (inwestycje w rejonie Nabrzeża Przemysłowego i Basenu Górniczego), modernizacja toru podejściowego i falochronu wyspowego w Porcie Północnym. W latach 2011-2013 zbudowany zostanie także nowy dwutorowy most nad Martwą Wisłą za 80 mln PLN, który usprawni transport nowoczesnych platform kolejowych do gdańskiego portu. W Gdyni prace przygotowawcze trwają do rozpoczęcia inwestycji rozbudowy nabrzeża ro-ro, modernizacji Nabrzeża Bułgarskiego oraz budowy centrum logistyczno-dystrybucyjnego w Porcie zachodnim.
Logistyka stanowi bowiem istotną, choć wciąż niewykorzystaną szansę rozwojową dla Pomorza. Jednym z głównych celów utworzonej ostatnio przez miasto Gdańsk spółki – Gdańskiej Agencji Rozwoju Gospodarczego jest aktywizacja gruntów (210 ha) ulokowanych na zapleczu Głębokowodnego Terminalu Kontenerowego dla dużego centrum logistyczno-dystrybucyjnego. Powstanie centrów logistycznych w Gdańsku i Gdyni znacznie podniesie atrakcyjność inwestycyjną Regionu Pomorskiego.

Województwo pomorskie jest jednym z trzech polskich województw mających dostęp do Morza Bałtyckiego. Nie dziwi zatem fakt, że gospodarka morska zawsze odgrywała ważną rolę na regionalnym rynku pracy, tym bardziej że pojęcie to jest niezwykle szerokie. Działalność związana z morzem jest obecna w siedmiu spośród kilkunastu sekcji Polskiej Klasyfikacji Działalności, od rybołówstwa i rybactwa, poprzez przetwórstwo przemysłowe, handel, transport, obsługę nieruchomości, po administrację publiczną i edukację1. Jednak znaczenie to jest coraz mniejsze. Dzieje się tak za sprawą przemian w najistotniejszej z punktu widzenia rynku pracy branży – stoczniowej.

Obecnie
Zatrudnienie w branży stoczniowej koncentruje się w regionach nadmorskich. W trzech największych stoczniach województwa pomorskiego na początku 2008 r. pracowało około 12,5 tys. osób1. Szacuje się, że każde miejsce pracy w przemyśle stoczniowym w województwie pomorskim tworzy dodatkowo około dwóch miejsc pracy u kooperantów. Relacja ta zwykle waha się od 1 do 32. Za niższą wartością wskaźnika przemawia nieco odmienna struktura zatrudnienia w branży stoczniowej. W Polsce, a w szczególności w województwie pomorskim, udział pracujących przy remontach i przebudowach statków jest relatywnie wyższy. Działalność ta z założenia wymaga mniejszej skali kooperacji z poddostawcami niż budowa statków.

Tabela 1. Zatrudnienie w polskich stoczniach.

Źródło: Strategia dla sektora stoczniowego (morskie stocznie produkcyjne w Polsce w latach 2006-2010), Centrum Techniki Okrętowej, Komunikat po posiedzeniu Rady Ministrów, Sektor stoczniowy, 25.01.2005, Community of European Shipyards’ Associations

Łączne zatrudnienie związane z branżą stoczniową w województwie można szacować na blisko 37,5 tys. osób. Oczywiście, nie wszystkie podmioty prowadzące działalność na potrzeby sektora stoczniowego zlokalizowane są na Pomorzu. Stanowią one jednak zdecydowaną większość. Według obliczeń identyfikujących zatrudnienie w klastrze stoczniowym w regionie, w 2007 r. było ono szacowane na blisko 27 tys. miejsc pracy3. Większość z nich skoncentrowana jest w Trójmieście, choć wyróżniają się także powiaty wejherowski, tczewski, słupski i starogardzki4.

Dominację Gdyni, Gdańska i Sopotu potwierdzają dane dotyczące lokalizacji siedzib firm związanych z branżą stoczniową. Spośród 1157 podmiotów zidentyfikowanych w Katalogu Firm Morskich (luty 2008 r.) aż 86 proc. przedsiębiorstw miało siedzibę na terenie Trójmiasta.

Rysunek 1. Całkowita liczba pracowników w przemyśle stoczniowym w 14 państwach UE w I kw. 2008 r.

Źródło: Hart P., Schotte D., Studium badawcze w zakresie zasobów ludzkich: „Zmiany Demograficzne i Kwalifikacje Wymagane w Europejskim Sektorze Budowy i Remontu Statków”, Community of European Shipyards’ Associations, 2008 str. 10

Rysunek 2. Zatrudnienie w klastrze stoczniowym w powiatach województwa pomorskiego w 2007 r.

Źródło: Identyfikacja potencjalnych klastrów na bazie analizy struktury gospodarki województwa pomorskiego, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, str. 29.

Zmiany
Redukcja zatrudnienia w branży stoczniowej to proces widoczny od dłuższego czasu. Realizowane obecnie zamknięcie Stoczni Gdyńskiej zdynamizuje jedynie obserwowane zjawisko. W ramach pierwszej fali zwolnień pracę straci 3350 pracowników, a w dłuższej perspektywie zwolnienia dotkną również pozostałą część załogi, liczącej ponad 5000 osób5.
Liczba pracujących w polskich stoczniach w 2008 r. przekraczała 18 tys. i stanowiła około 75 proc. stanu z roku 2000. Zmiany obserwowane w samym tylko województwie pomorskim były bardziej gwałtowne. W latach 2000-2008 liczba zatrudnionych przy produkcji i remontach statków zmniejszyła się o prawie 30 proc., czyli o ponad 5000 osób.

Skala obserwowanych w ostatnich latach zmian jest ogromna, jednak ich rzeczywisty zakres jest zapewne mniejszy. Spadek zatrudnienia w branży stoczniowej jest w znacznym stopniu efektem outsourcingu – zlecania firmom zewnętrznym części procesów gospodarczych realizowanych uprzednio w podmiotach branży stoczniowej bądź wydzielania się ze stoczni firm świadczących dla nich usługi. Nowo powstałe przedsiębiorstwa, mając szerszy niż pierwotnie zakres usług, nie są rejestrowane jako firmy prowadzące działalność w zakresie produkcji stoczniowej6.

Ciekawych spostrzeżeń dostarcza w tym kontekście analiza zmian struktury zatrudnienia w województwie pomorskim. Spośród przeanalizowanych 50 rodzajów działalności gospodarczej zmiany obserwowane w 13 były istotnie ujemnie skorelowane z dynamiką zatrudnienia w produkcji stoczniowej.

Tabela 2. Współczynnik korelacji zmian w zatrudnieniu w wybranych sekcjach PKD w latach 1998-2006.

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie danych GUS

Ze względu na zakres zmian, poziom korelacji oraz podobieństwo rodzajów działalności zwraca uwagę sekcja nr 28 – Produkcja metalowych wyrobów gotowych, z wyłączeniem maszyn i urządzeń. W latach 1998-2006 zatrudnienie w tym dziale produkcji wzrosło o 7 tys. osób, równoważąc spadek liczby pracujących w sektorze stoczniowym.

Rysunek 3. Zmiana liczby pracujących w wybranych sekcjach PKD w województwie pomorskim w latach 1998-2006.

Źródło: Opracowanie IBnGR na podstawie danych GUS

Oczywiście, rzeczywistego przepływu pracowników nie da się określić. Niemniej zjawisko to miało miejsce i zapewne będzie dalej obserwowane. Proces produkcji statków jest bowiem niezmiernie skomplikowany. Przemysł stoczniowy opiera się na kooperacji z przedsiębiorstwami wytwarzającymi wyposażenie okrętowe, podzespoły itd. Jednak w celu dywersyfikacji ryzyka związanego z fluktuacją zamówień oraz w związku ze specyficznym w branży stoczniowej cyklem życia produktu zakłady te wytwarzają również wyroby na rzecz innych gałęzi przemysłu.

Przyszłość
Likwidacja Stoczni Gdyńskiej oraz korekta profilu działalności (ograniczenie produkcji stoczniowej) w Stoczni Gdańskiej najprawdopodobniej zdynamizują obserwowane zmiany. Trudno powiedzieć, czy dotkną one tylko pomorski rynek pracy. Nieznacznym optymizmem napawa fakt, że produkcja stoczniowa jest silnie zglobalizowana. Dlatego przedsiębiorstwa działające na potrzeby sektora są w znacznym stopniu niezależne od popytu kreowanego wyłącznie przez stocznie polskie. Co więcej, część z tych przedsiębiorstw ulokowała działalność poza województwami pomorskim i zachodniopomorskim, choć bez wątpienia problem będzie dotyczył głównie regionów nadmorskich. Nie da się jednak obecnie oszacować, jak zwolnienia w stoczni gdyńskiej wpłyną na zatrudnienie w firmach kooperujących i w efekcie pośrednio na rynek pracy w województwie pomorskim.
Bardziej wiarygodne będą rozważania dotyczące bezpośredniego wpływu zwolnień na pomorski rynek pracy. Realizowany program szkoleń przeznaczonych dla zwalnianych stoczniowców zakończy się w ciągu 6 miesięcy. Analiza danych dotyczących zatrudnienia wg zawodów i sekcji za lata 2006-2008 pozwala przypuszczać, że jego efekty nie będą – bo nie mogą być – imponujące.

Po pierwsze, w okresie 2006-2009 liczba pracowników zatrudnionych w przetwórstwie przemysłowym obejmującym przemysł stoczniowy zmieniała się w zdecydowanie mniejszym zakresie niż liczba pracowników w pozostałych sekcjach7. Podobnie niższa niż przeciętnie zmienność cechowała liczbę pracowników z grupy robotników obróbki metali i mechaników maszyn i urządzeń (grupa 72 Klasyfikacji zawodów i specjalności), do których należy zaliczyć większość pracowników sektora stoczniowego. Ponadto bardzo niski był poziom zmienności liczby robotników obróbki metali oraz mechaników maszyn i urządzeń zatrudnionych w przetwórstwie przemysłowym.

Z pewnością za niewielkim poziomem zmienności kryją się czynniki takie jak zróżnicowana dynamika wzrostu poszczególnych sekcji działalności gospodarczej bądź brak sezonowości (dane kwartalne). Niemniej jednak uzasadniony wydaje się wniosek, że nie należy się spodziewać, iż pracownicy branży stoczniowej będą zainteresowani nabywaniem kwalifikacji, które pozwolą im na poszukiwanie pracy poza sektorem przetwórstwa przemysłowego. Jak pokazują dane o zatrudnieniu w latach 1998-2006, kwalifikacje z tego ostatniego sektora osoby te w przeważającej większości już mają.

Niezbyt dobrze rokują również informacje o wieku zatrudnionych w przemyśle stoczniowym. Faktem jest, że według danych CESA pracownicy przemysłu stoczniowego w Polsce są jednymi z najmłodszych pracowników europejskiego sektora stoczniowego. Jest to jednak tylko efekt struktury demograficznej Polski. Z punktu widzenia elastyczności/mobilności zawodowej konieczność posiadania dość długiego – około 5-letniego – doświadczenia, które gwarantuje pełnię kwalifikacji w pracy przy produkcji i remontach statków, należy oceniać niekorzystnie. Tylko około 16 proc. pracujących w sektorze stoczniowym to osoby, które nie przekroczyły 25. roku życia. To właśnie ta grupa jest najbardziej otwarta na zdobycie nowych umiejętności i kwalifikacji umożliwiających zmianę zawodu. Sytuacja wygląda nieco lepiej, jeśli weźmie się pod uwagę odsetek pracowników w wieku mobilnym, stanowiący około 60 proc. ogółu zatrudnionych w branży stoczniowej.

Perspektywy wydają się nie najlepsze. Jednak należy podkreślić, że realizowane zwolnienia dotyczą trójmiejskiego rynku pracy, który – jeśli ograniczyć go do obszaru Gdyni, Gdańska oraz Sopotu (tu skupia się bowiem 86 proc. podmiotów klastra stoczniowego) – cechuje stopa bezrobocia w przedziale od 2,7 proc. (w Sopocie) do 3,6 proc. w Gdańsku (kwiecień 2009 r.). Tak niski poziom wskaźnika jednoznacznie wskazuje, że w Trójmieście rynek pracy jest nadal rynkiem pracy pracownika. I chociaż w stosunku do liczby wszystkich bezrobotnych, kształtującej się na poziomie 10,8 tys., napływ dodatkowych 5200 osób bez pracy wydaje się znaczny, to w efekcie stopa bezrobocia wzrosłaby do wartości 5,0 proc. w Gdyni i 5,4 proc. w Gdańsku.

Większym problemem wydaje się to, że w ramach łagodzenia skutków zwolnień pracownikom stoczni oferuje się między innymi zasiłek w wysokości około 1,8 tys. zł netto miesięcznie. Może on być wypłacany do czasu znalezienia zatrudnienia, ale nie dłużej niż pół roku. W tym okresie zdecydowanie obniża się atrakcyjność jakiejkolwiek oferty pracy. Wypłacanie zasiłków skończy się w czwartym kwartale 2009 r., czyli w momencie, gdy na rynku pracy, pomijając nawet efekty kryzysu globalnego, będzie obserwowane sezonowe spowolnienie. Napływ rzeszy bezrobotnych jest więc oczywisty.

Szwedzi, Finowie czy Duńczycy już dawno zrozumieli, że plany rozwoju ich krajów należy silnie związać z Bałtykiem. Dzięki zróżnicowanej eksploatacji jego zasobów są w stanie utrzymać pozycję liderów w regionie, w którym – według opinii specjalistów – rozpoczął się najbardziej dynamiczny rozwój na świecie. Nie ma wątpliwości, że skandynawski pragmatyzm, innowacyjność, wysoki poziom zarządzania i pracowitość przekładają się na wymierne efekty w postaci wysokiego PKB, stabilnych gospodarek i – co też istotne – możliwości „sprzedawania” dobrych i sprawdzonych rozwiązań innym krajom.

Jak budować mosty?
Jeżeli Polacy, a tym bardziej mieszkańcy Pomorza, chcą stać się beneficjentami korzyści związanych z eksploatacją zasobów (i pochodnych) Morza Bałtyckiego, muszą jak najszybciej zacząć budować mosty. Nie chodzi tu o stalowe, żelbetonowe czy drewniane konstrukcje, które pomagają w swobodnym przemieszczaniu się, ale o otwartość, innowacyjność i partnerstwo. Mosty należy przede wszystkim budować w kierunku krajów bałtyckich, zacieśniając z nimi współpracę gospodarczą. Polska w tym obszarze jest na etapie dziecka, które uczy się chodzić.

Na przykładzie połączeń takich jak Szwecja z Danią i Niemcami, Estonia z Finlandią czy Szwecja z Finlandią można zauważyć, jak takie mosty działają i czym się charakteryzują. Państwa te, wykorzystując korytarze transportu morskiego, starają się działać na wielu płaszczyznach: wymiany towarów, ale i usług, wiedzy, technologii, innowacyjnych pomysłów i rozwiązań. Sieć współpracy jest bardzo rozległa. Transport morski jest podstawowym czynnikiem inicjującym te działania.

Most to nic innego jak partnerstwo w dążeniu do realizacji jakiegoś określonego celu. W regionie Bałtyku można się rozwijać wyłącznie poprzez współpracę. Wspólny cel, jakim jest stymulowanie rozwoju oraz budowanie wizji Bałtyku, jest tu priorytetem. Obecnie żaden kraj nie podejmie się ważnych dla niego działań w pojedynkę. Im szybciej to zrozumiemy, tym lepsze będą efekty naszej pracy. Kraje skandynawskie bardzo skutecznie przekonują nas, że należy budować partnerstwa oparte na dialogu. Jeżeli przełożymy to na jakikolwiek szwedzki lub fiński projekt, to widać wysoką jakość jego realizacji (poprzez odpowiedni dobór partnerów) oraz duże profity.

Przykładem wspólnego mostu może być dla nas partnerstwo z Ukrainą. Opierając się na doświadczeniach historycznych, należy położyć nacisk na współpracę pomiędzy tymi regionami, które w przeszłości stanowiły o rozwoju naszego regionu. Ukraina ma ogromną szansę stać się w ciągu kilkunastu najbliższych lat potęgą gospodarczą. Jeżeli chcemy być konkurencyjni, powinniśmy już teraz przekonywać Ukraińców o wartości pomorskich miast. O tym, że to właśnie Trójmiasto będzie najlepszym miejscem na przeładunek ich towarów, oraz odwrotnie – że porty w Gdańsku i Gdyni są w stanie przejąć towary z Europy Północnej, które mogą być dostarczane do Lwowa lub Odessy. Mimo że nie mamy jeszcze odpowiedniej infrastruktury drogowej, należy jak najszybciej budować atmosferę, która spowoduje przyciągniecie do pomorskich portów towarów z Ukrainy. Głęboko zakorzenione partnerstwo z tym krajem należy zawiązać na wszystkich szczeblach (turystycznym, gospodarczym, akademickim itp.). W przeszłości regiony należące do Ukrainy Zachodniej oraz region Pomorza Gdańskiego współpracowały na wysokim poziomie, co dla obu partnerów generowało ogromne zyski.

Bałtyk nie tylko na wakacje
Polska polityka nie jest skierowana w stronę rozwoju gospodarki morskiej. Państwa takie jak Szwecja, Dania, Estonia i Finlandia są liderami w rejonie Morza Bałtyckiego ze względu na zaangażowanie polityczne i gospodarcze w kierunku jego rozwoju. W świadomości Polaków Bałtyk istnieje tylko w czasie wakacji, kiedy planuje się wypoczynek. Każdego roku Trójmiasto i całe Wybrzeże jest oblegane przez przyjezdnych z całej Polski. Od czerwca do września turystyka na Pomorzu jest najlepiej rozwijającą się gałęzią regionalnej gospodarki. I na tym koniec. W październiku wszystkie atrakcyjne turystycznie miejscowości pustoszeją. Jak bumerang wraca problem sezonowości w gospodarce morskiej, która opiera się głównie na turystyce.

Co należałoby zrobić, aby przekonać innych do przyjazdu nad morze poza sezonem? Jakie działania podjąć, żeby ożywić polskie wybrzeże w okresie od września do czerwca? Znalezienie odpowiedzi na te pytania powinno być priorytetem w działaniu władz samorządowych, ponieważ większa liczba turystów to nowe miejsca pracy oraz rozwój regionu. Problemy tego typu wynikają z braku polskiej wizji i pomysłu na Morze Bałtyckie. Nie czerpiemy takich korzyści z posiadania dostępu do morza, jak np. Skandynawowie, którzy lepiej wykorzystują potencjał morski i nieustannie go powiększają.

Polacy, zwłaszcza Pomorzanie, nie widzą jasnej i czytelnej drogi rozwoju Bałtyku w postaci zarysowanej wizji dla regionu polskiego wybrzeża – od Świnoujścia po Krynicę Morską. Być może najważniejsze cele związane z morzem są dostępne urzędnikom na szczeblu centralnym, ale nie zwykłym mieszkańcom, szczególnie zainteresowanym jego rozwojem.

Pomorze atrakcyjne dla młodych
W regionie Bałtyku zaczyna się doceniać osoby młode, które planują karierę zawodową i własny rozwój. Poszczególne miasta prześcigają się w przyciąganiu ludzi kreatywnych, mobilnych i wykształconych lub gotowych podejmować studia. Wymiana ludzi – zarówno studentów, osób szukających pracy, jak i turystów – zaczyna być bardzo istotnym elementem w rozwoju poszczególnych regionów. Za ludźmi idą pomysły, kreatywne myślenie, a także (w wielkim uproszczeniu) pieniądze.

Zadaniem, jakie stoi przed Pomorzem, jest stworzenie tak dogodnych warunków, aby student mieszkający w Sztokholmie, Helsinkach czy Sankt Petersburgu chciał osiedlić się np. w Gdyni, gdzie znajdzie ciekawą i dobrze płatną pracę oraz atrakcje kulturalne na wysokim poziomie przez cały rok. Skłonienie do przyjazdu osób z innych krajów będzie świadczyło o rozwoju Pomorza w dobrym kierunku. Napływ młodych ludzi jest „papierkiem lakmusowym” atrakcyjności danego regionu.

Obecnie polskie wybrzeże nie zachęca młodych ludzi do osiedlania się i szukania pracy. Przeszkód jest dużo: od połączeń komunikacyjnych z innymi miastami Polski i Europy, poprzez brak przejrzystego dostępu do informacji, sezonowość imprez i wydarzeń kulturalnych, po mało atrakcyjne oferty pracy. Dodatkowo pomorskie uczelnie kierują uwagę na rejony odległe, np. Chiny, zamiast na Skandynawię, Litwę czy Rosję (o czym może świadczyć chociażby strona internetowa Uniwersytetu Gdańskiego, na której pojawiła się zakładka w języku chińskim). Tymczasem o wyższości Finlandii nad Chinami decyduje nasze wspólne dobro – Morze Bałtyckie. To nie Chiny leżą nad Bałtykiem, lecz Szwecja, Litwa, Łotwa, Rosja – kraje marginalizowane przez nas jako potencjalny partner w rozwoju.