Autor: Maciej Maciejewski

Przygotowując niniejsze wydanie „Przeglądu”, chcieliśmy przede wszystkim przyjrzeć się bliżej rozwojowi naszego województwa poza obszarem aglomeracji Trójmiasta. Nasze podejście warunkowane było dwiema głównymi przesłankami.

Po pierwsze – uważamy, że w wydawnictwie dotyczącym rozwoju całego regionu warto poświęcić przynajmniej jeden numer na omówienie sytuacji poza aglomeracją. Wynika to z faktu, że zagadnienia dotyczące Trójmiasta, ze względu na skalę jego wielkości, w naturalny sposób odgrywały wiodącą rolę w dotychczasowych wydaniach. Po drugie – sądzimy, że warto zastanowić się nad znaczeniem subregionalnych ośrodków dla rozwoju całego regionu. Takie centra wzrostu, których znaczenie wybiega poza najbliższe otoczenie i wpływa na potencjał całego województwa, muszą być dostrzegane w polityce rozwoju naszego regionu.

Dlatego też rozpoczęliśmy od przedstawienia mechanizmów funkcjonowania lokalnych biegunów wzrostu oraz omówienia ich potencjalnego znaczenia z punktu widzenia teorii rozwoju. Przy czym przyjrzeliśmy się bliżej zagadnieniu ich wpływu na postawy ludzkie. Następnie dokonaliśmy próby mapowania lokalnych biegunów wzrostu w województwie pomorskim, zarówno stosując podejście statystyczne, jak i biorąc pod uwagę subiektywne odczucia praktyków i znawców regionu. Jednocześnie na każdym z tych etapów staraliśmy się określić przyczyny ponadprzeciętnego wzrostu w pewnych lokalizacjach – zidentyfikować główne czynniki, które zdeterminowały powstanie lokalnych biegunów wzrostu. Na koniec staraliśmy się przybliżyć wyobrażenie młodego pokolenia o tym, jak taki biegun wzrostu powinien wyglądać, oraz pokazaliśmy zagraniczne przykłady istnienia owych biegunów.

Serdecznie zachęcam do lektury niniejszego „Przeglądu”, mając nadzieję, że nie tylko pozwoli on na zidentyfikowanie i przedstawienie najbardziej zaradnych w regionie, ale także dostarczy inspiracji tym, którzy dopiero rozpoczynają budowanie swojej pozycji konkurencyjnej.

Niniejsze wydanie „Pomorskiego Przeglądu Gospodarczego” przygotowaliśmy pod kątem inwestycji zagranicznych na Pomorzu. Jest to temat o tyle istotny, że jesteśmy obecnie w czasie redefinicji podejścia do nich w wielu aspektach. Zmiana ta związana jest przede wszystkim z dynamicznym spadkiem bezrobocia oraz zwiększeniem się poziomu konkurencyjności zarówno gospodarki, jak i kadr – unowocześnieniem i podniesieniem kwalifikacji.Redefinicja następuje na wielu płaszczyznach: od atrakcyjności inwestycyjnej i nasycenia inwestycjami, poprzez politykę i narzędzia przyciągania inwestycji, po znaczenie inwestycji dla rozwoju regionu i kraju. Jeżeli chodzi o atrakcyjność dla inwestorów, to rosła ona do tej pory przede wszystkim ze względu na relatywnie tanią i coraz lepiej wykwalifikowaną siłę roboczą. Jednakże w obliczu tegorocznego przełamania dynamiki wzrostu wydajności przez dynamikę wzrostu płac rozpoczęliśmy poruszanie się w kierunku zmniejszania przewagi płacowej. Jest to sytuacja zrozumiała, gdyż powinniśmy dążyć do tego, aby społeczeństwo mogło bogacić się szybciej. Spowoduje to jednak stopniowy odpływ inwestycji produkcyjnych do regionów świata, które są bardziej konkurencyjne w tym aspekcie. Już możemy stwierdzić, że nie mamy taniej siły roboczej – nie jest ona w stanie konkurować z Wietnamem czy nawet Chinami. Posiadamy jednak jeszcze relatywnie tanią wysoko wykwalifikowaną siłę roboczą, która za wysokie – jak na polskie warunki – stawki jest gotowa pracować i być przy tym zdecydowanie tańsza niż w krajach wysoko rozwiniętych. Biorąc przy tym pod uwagę coraz większe nasycenie inwestycjami, należy zastanowić się nad redefinicją polityki wobec inwestorów zagranicznych. Czy aby na pewno jest nam na rękę przyciąganie każdej inwestycji bez względu na to, jakiego rodzaju miejsca pracy w jej wyniku powstaną? Wydaje się, że powinniśmy być raczej bardziej selektywni w tej mierze. Jednakże, aby odpowiednie inwestycje chciały do nas napływać, musimy wzmacniać nasze przewagi konkurencyjne w tych obszarach, które są dla nich najważniejsze, a tym samym zredefiniować instrumenty przyciągania tychże. W tym wypadku różnorakie ulgi podatkowe zaczynają tracić znaczenie. Dużo ważniejsza staje się dostępność do wysoko wykwalifikowanych pracowników. Zmienia się również znaczenie inwestycji zagranicznych dla rozwoju regionu i kraju. Ze względu na spadek bezrobocia duże inwestycje, dające pracę kilku tysiącom ludzi, także tracą znaczenie. Obecnie nie sam fakt tworzenia miejsc pracy jest najważniejszy, dużo ważniejsza jest ich jakość – to, czy oferują możliwość rozwoju i wysokie płace. Tego typu inwestycje mogą również służyć jako przekaźnik umiejętności i najnowocześniejszych światowych technologii do danego regionu.

Ze względu na tak istotne znaczenie tematu niniejszego „Przeglądu” zdecydowaliśmy się przybliżyć kilka zagadnień z tego zakresu dotyczących Pomorza. Rozpoczęliśmy jednak od sytuacji ogólnopolskiej, aby zarysować szersze uwarunkowania, w których się znajdujemy. Następnie przedstawiliśmy zestawienie atrakcyjności inwestycyjnej województwa pomorskiego z wartością i strukturą zrealizowanych już inwestycji. Kolejno staraliśmy się pokazać punkty krytyczne oraz działania, które należy podjąć w celu poprawy sytuacji w tym zakresie, a także zarysować przyszłościowe kierunki rozwoju. Dalej zajęliśmy się znaczeniem inwestycji zagranicznych dla społeczności lokalnych i regionu – czy mogą stać się alternatywą dla emigracji zarobkowej, jakie korzyści płyną z ich obecności. Pokazaliśmy także poziom akceptacji społecznej dla inwestorów zagranicznych, uwzględniając również kraj pochodzenia. W dziale „Okno na świat” przedstawiliśmy dwa modele rozwoju – bardziej restrykcyjny i bardziej otwarty, na przykładzie Finlandii i Irlandii.

Mam nadzieję, że lektura niniejszego „Przeglądu” przyczyni się do lepszego zrozumienia zjawiska inwestycji zagranicznych oraz pozwoli na podjęcie trafnych decyzji w tak ważnym momencie redefinicji podejścia do nich, w jakim znajdujemy się obecnie.

Drodzy Czytelnicy

W dobie coraz bardziej globalizującego się świata rozwój gospodarczy naszego regionu zależy w dużej mierze od jego konkurencyjności na arenie międzynarodowej. Jak w takim razie zapewnić ową konkurencyjność Pomorzu?

Wydaje się, że najlepszym do tego narzędziem są klastry. Dzięki synergii i interakcji tworzą dodatkowy potencjał konkurencyjności. Synergia pozwala pozyskiwać taniej różne wartości potrzebne do konkurencyjności. Interakcje przyśpieszają powstawanie innowacji, które również warunkują konkurencyjność. Klastry są mechanizmem pozwalającym na jej nieustanny wzrost w długim okresie. Mogą one więc pełnić dwojaką funkcję dla pomorskich przedsiębiorstw: stać się dla nich, po pierwsze, tarczą – ochroną w czasie dekoniunktury, po drugie, mieczem – narzędziem ekspansji na rynki międzynarodowe. Jeżeli pomorskie przedsiębiorstwa nie zbudują synergii i interakcji, nie tylko między sobą, ale i światem nauki oraz administracją, to trudniej im będzie wejść na drogę konkurowania jakością i stać się innowatorami, a w efekcie nie będą konkurencyjne w przyszłości. Przy czym, ze względu na bardzo dobry stan koniunktury, nadszedł właśnie moment na tego typu działania. To teraz pomorskie firmy powinny przygotowywać się na odwrócenie cyklu koniunkturalnego, które niechybnie nastąpi. W przeciwnym razie jest duże prawdopodobieństwo, że część z nich nie utrzyma się na rynku. Niemniej jednak podejście klastrowe napotyka szereg barier, z których największą jest niski poziom kapitału społecznego – ludzie nie potrafią ze sobą rozmawiać, brakuje zaufania, trudno więc podejmować decyzje co do wspólnego działania o charakterze biznesowym.

W związku z tym zdecydowaliśmy się poświęcić niniejsze wydanie „Pomorskiego Przeglądu Gospodarczego” właśnie tematyce klastrów. Rozpoczynamy od bliższego przyjrzenia się zjawisku klastrów, w celu określenia ich znaczenia dla gospodarki regionu oraz wskazania odpowiednich rekomendacji dla ich wspierania. Potem przechodzimy do szerszego ogólnopolskiego i międzynarodowego wymiaru, aby lepiej zrozumieć ich znaczenie w tym właśnie kontekście. Następnie zamieszczamy wypowiedzi przedstawicieli pomorskiej administracji i nauki jako niezbędnych uczestników procesu klastrowania. Kolejno pokazujemy, jakie korzyści oferują klastry dla regionu oraz samych przedsiębiorstw. Przy czym te drugie podpieramy przykładami z zainicjowanych już działań klastrowych. Dalej omawiamy bariery, zidentyfikowane także na podstawie praktycznych doświadczeń. Wreszcie przedstawiamy zarys struktury pomorskiej gospodarki, aby określić potencjalny punkt wyjścia dla przyszłych działań klastrowych.

Mam nadzieję, że niniejsze wydanie „Przeglądu” przyczyni się do lepszego zrozumienia problematyki klastrów oraz pozwoli wzajemnie poznać opinie i zbliżyć głównych aktorów tego zjawiska na Pomorzu. Liczę również, że będzie to swoiste kompendium dla inicjatorów działań klastrowych, pokazujące korzyści, narzędzia oraz możliwe formy działania w ramach klastrów.

Często zadajemy sobie pytanie: kiedy u nas w regionie, na własnym podwórku, będzie się żyło tak dobrze jak w wysoko rozwiniętych krajach Zachodu? Kiedy w końcu dogonimy je w poziomie rozwoju? Nierzadko myślimy o powieleniu drogi, którą one już przebyły, sądząc, że to nam przyniesie podobny sukces. Możliwe jest jednak inne podejście – przeskoczenie niektórych etapów rozwoju i wysunięcie się na czoło peletonu, a jednym z narzędzi, by to zrobić, jest informatyzacja.

Warto przy tym zaznaczyć, że zjawisko informatyzacji należy postrzegać w sposób kompleksowy. Nie dotyczy ono wyłącznie infrastruktury teleinformatycznej – wyposażania w komputery, Internet czy światłowody – ale także produktów i usług, które mogą być dostarczane przy jej pomocy, oraz gotowości społeczeństwa do zmiany sposobu funkcjonowania.

Ktoś może twierdzić, że przeskoczyć pewnych etapów się nie da, że musimy szybciej lub wolniej przejść pewną wytyczoną drogę. Wydaje się jednak, że w pewnych istotnych kwestiach skok jest możliwy, a nawet pożądany. Szeroko rozumiane rozwiązania w zakresie informatyzacji mogą spowodować między innymi odciążenie tradycyjnej infrastruktury transportowej czy kapitału ludzkiego w postaci ilości wykonywanej pracy. Spowodują tym samym redefinicję procesów gospodarczych, co może przyczynić się do ograniczania kosztów i większej konkurencyjności. Oczywiście podejście to nie zakłada, że należy zaprzestać rozwijania się w tradycyjny sposób. Pewne transakcje w gospodarce nadal będą musiały być zawierane bez udziału informatyzacji.

Mamy wiele atutów, by obrać właśnie taką ścieżkę rozwoju. Nie przyzwyczailiśmy się jeszcze do wygód, jakie niosą za sobą pośrednie etapy rozwoju, co stawia nas w lepszej pozycji w stosunku do bardziej rozwiniętych regionów. Jesteśmy w okresie ciągłych zmian, więc łatwiej nam je akceptować. Coraz szybszy i łatwiejszy dostęp do najnowocześniejszych technologii daje nam narzędzia realizacji. Mamy do dyspozycji niespotykane dotychczas zasoby finansowe w postaci środków unijnych. Co więc stoi na przeszkodzie, by w oparciu o informatyzację dokonać cywilizacyjnego i rozwojowego skoku?

Na to i wiele innych pytań staramy się odpowiedzieć w niniejszym wydaniu „Pomorskiego Przeglądu Gospodarczego”. Rozpoczynamy od pokazania trendów globalnych i uwarunkowań krajowych w tej mierze. Następnie przechodzimy do spraw dotyczących bezpośrednio Pomorskiego. Jak region może skorzystać na informatyzacji, co już osiągnęliśmy, a nad czym musimy jeszcze popracować? Prezentujemy także diagnozę pomorskich firm i społeczeństwa w zakresie informatyzacji oraz identyfikujemy środki, które będą dostępne na ten cel w kolejnych latach. Kolejno poruszamy niezmiernie istotną kwestię zaadresowania działań w zakresie informatyzacji. Na ile jest to rola władz publicznych, a na ile wolnego rynku? Odnosimy się również do informatyzacji w pomorskiej administracji publicznej i tego, czy może ona być bodźcem do rozwoju pomorskich firm ICT. Podnosimy też zagadnienie infrastruktury zarówno tradycyjnej przewodowej, jak i bezprzewodowej. Poruszamy także temat informatyzacji w edukacji i kształcenia informatycznego. Aby pokazać, że informatyzacja na szerszą skalę jest możliwa, przedstawiamy przykład Estonii, która wielkością przypomina województwo pomorskie i która skoku informatycznego już dokonała. Wreszcie porównujemy nasz region z pozostałymi województwami Polski, aby ocenić, jaką pozycję zajmujemy na mapie informatycznej kraju.

Mam nadzieję, że niniejsze wydanie „Przeglądu” pozwoli na lepsze zrozumienie zjawiska informatyzacji na Pomorzu i przyczyni się do dokonania rzeczywistego skoku cywilizacyjnego i rozwojowego w tej mierze.

Pytanie o handel zagraniczny województwa pomorskiego jest właściwie pytaniem o konkurencyjność naszego regionu, czyli o sukces gospodarczy naszych przedsiębiorstw w aspekcie międzynarodowym. Charakter, wielkość i wartość bieżącej międzynarodowej wymiany gospodarczej województwa jest miarą obecnie osiąganego sukcesu i stanowi o teraźniejszej pozycji konkurencyjnej regionu. Odnosi się ona zarówno do udziału gospodarki województwa w gospodarkach innych regionów (eksport), jak i do gospodarki naszego regionu (konkurowanie z importem). Tymczasem wielkość i struktura czynników produkcji, efektywność ich wykorzystania czy system społeczno-gospodarczy świadczą o zdolności konkurencyjnej regionu, czyli długofalowej umiejętności do sprostania konkurencji międzynarodowej. Należy przy tym zaznaczyć, iż zarówno import, jak i eksport mogą mieć charakter inwestycyjny lub konsumpcyjny. Wysoki udział importu inwestycyjnego, mającego na celu np. zakup maszyn, urządzeń i technologii dla zwiększenia eksportu, będzie w przyszłości wzmacniał pozycję konkurencyjną województwa.

Międzynarodowej wymianie gospodarczej województwa pomorskiego warto się przyjrzeć również dlatego, iż nasz region jest jednym z kluczowych eksporterów wśród polskich regionów. Wartość eksportu per capita jest zdecydowanie wyższa niż średnia w kraju (4670 USD do 3598 USD w 2007 r.), a tendencja ta utrzymuje się od początku lat 90-tych. Jednocześnie posiadamy jedną z najwyższych w Polsce relacji eksportu do Produktu Regionalnego Brutto (PRB). Niemniej jednak udział Pomorskiego w ogólnopolskim eksporcie systematycznie maleje (między 2005 r. a 2007 r. spadł on o 0,6 pkt. proc.).

W związku z powyższym obecny „Pomorski Przegląd Gospodarczy” poświęciliśmy handlowi zagranicznemu województwa pomorskiego. Rozpoczynamy od pokazania międzynarodowej wymiany gospodarczej regionu w pigułce. W artykule „Import – eksport, jak radzi sobie Pomorze?” można znaleźć odpowiedzi na szereg kluczowych pytań. Jacy są główni partnerzy handlowi naszego województwa? Których produktów najwięcej eksportujemy i importujemy? Artykuł ten pokazuje również specyficzne cechy, które wyróżniają nasz region, np. zjawisko ponadprzeciętnego eksportu do krajów tzw. „tanich bander” (Bahamy zajmują dziewiątą pozycję na liście krajów przeznaczenia pomorskiego eksportu).

Następnie prezentujemy zagadnienie pomorskiego eksportu z perspektywy różnych branż: elektronicznej, stoczniowej czy spożywczej. Przedsiębiorcy wypowiadają się na temat ich kluczowych rynków zbytu, towarów i usług, które eksportują oraz perspektyw na przyszłość. Nie bez znaczenia jest tu zagadnienie obecnego kryzysu finansowego i jego możliwych skutków dla pomorskiej gospodarki. Kolejno przedstawiamy swego rodzaju poradnik dla eksporterów w zakresie możliwości uzyskania wsparcia ze strony publicznej (zarówno na poziomie regionalnym, jak i krajowym) oraz instrumenty finansowe oferowane przez banki w zakresie oprzyrządowania transakcji międzynarodowych. Później przechodzimy do relacji regionu z poszczególnymi krajami. W dziale tym można między innymi dowiedzieć się, czy Niemcy są nadal strategicznym partnerem gospodarczym naszego województwa oraz jak wygląda Pomorskie z perspektywy Szwecji.

Mam nadzieję, iż niniejszy numer „Przeglądu” przyczyni się lepszego zrozumienia sytuacji gospodarczej województwa pomorskiego na arenie międzynarodowej oraz dostarczy argumentów do szerszej debaty na temat konkurencyjności Pomorza.

Drodzy czytelnicy,

Dlaczego debata nad rządzeniem, w szczególności w kontekście regionu, jest tak istotna? Po pierwsze, w gąszczu autonomicznych, lecz wzajemnie przenikających się płaszczyzn rządzenia, z którymi mamy styczność, takich jak Unia Europejska, rząd polski, rządy regionalne i lokalne, pozycja regionu od dłuższego czasu rośnie. Unia Europejska patrzy na swój rozwój i spójność właśnie przez pryzmat regionów i używając tego poziomu delimitacji alokuje środki finansowe. W Polsce, jeżeli chodzi o podział kompetencji miedzy rząd centralny a regionalny, od dwudziestu lat mamy sytuację nieprzerwanego umacniania się pozycji regionu, która prawdopodobnie będzie postępować. Po drugie, kontekst rządzenia dynamicznie się zmienia. Globalizacja, duża mobilność osób i kapitału, rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT), zmiana relacji z hierarchicznych na sieciowe wymuszają dostosowywanie się systemów rządzenia lub skazują je na zaściankowość i nieefektywność.

Warto również zwrócić uwagę na kilka aspektów samego rządzenia. Jest to kwestia kompleksowa nawet na poziomie regionu. Z jednej strony mamy tu różne autonomiczne szczeble władzy samorządowej: regionalna, powiatowa, gminna, z drugiej – szczebel rządowy: urząd wojewody. Poza tym na terenie województwa istnieje kilka instytucji o charakterze centralnym (agencje rządowe), które też mają pewien zakres władzy. Ponadto poprzez podział środków finansowych niemało do powiedzenia ma Unia Europejska. Jeżeli natomiast traktować władzę (a tym samym rządzenie) nie tylko w sposób formalny, a jako zbiór jednostek i grup mających wpływ na kształt polityk i usług publicznych, nie można pominąć obecności podmiotów rynkowych i organizacji pozarządowych. Te pierwsze mogą realizować pośrednio cele społeczne głównie w wyniku partnerstwa publiczno-prywatnego poprzez np. budowę i obsługę autostrad. Te drugie angażują się przede wszystkim we współtworzenie i realizację strategii i usług społecznych np. w obszarze bezdomności. Istotną rolę odgrywają również media – zarówno poprzez kształtowanie opinii publicznej, która może być podstawą przy dokonywaniu wyborów formalnych władz, jak i przekazywanie tym ostatnim informacji o preferencjach społeczeństwa. Tym samym dochodzimy do samego społeczeństwa (w końcu samorząd to wszyscy obywatele danego terytorium). Poprzez indywidualne wybory poszczególnych osób ma ono wpływ na kierunki rozwoju regionu. Obywatele mogą również, tak indywidualnie, jak i grupowo, współtworzyć usługi publiczne przez aktywne w nich uczestnictwo oraz przejmowanie inicjatywy w kwestiach dobra publicznego.
Odpowiedni model rządzenia może także stać się hamulcowym lub dźwignią rozwoju gospodarczego regionu. System rządzenia, który odstaje od warunków, w których funkcjonuje, staje się nieefektywny. Tym samym prowadzi do porażek w sferze działań wspólnych i zwiększania dobra publicznego. Po osiągnięciu pewnego etapu rozwoju poszczególnych jednostek danego społeczeństwa może on się stać blokadą dla ich dalszego rozwijania się. Nie trudno wyobrazić sobie sytuację, w której np. brak infrastruktury transportowej czy komunikacyjnej nie pozwala osiągnąć danej jednostce bądź organizacji większej wydajności, a tym samym konkurencyjności, blokując jej rozwój. Jednocześnie odpowiedni system rządzenia może powodować zgoła odmienne skutki. Wykorzystując takie zasoby, jak społeczne przyzwolenie, dobra wola, wartości, duch wspólnotowości czy wspólne działania społeczności w wymiarze publicznym, można uzyskać ponadprzeciętne rezultaty społeczne i lepszą jakość życia. Za przykład może tu posłużyć Finlandia, gdzie rozbudowane państwo opiekuńcze nie blokuje, a wręcz wspomaga rozwój gospodarczy, technologiczny i wysoką jakość życia. Zastosowanie tego modelu np. w Irlandii mogłoby spowodować zgoła odwrotne skutki.
Jaki zatem system rządzenia pasuje do nas, Pomorzan? Do którego mamy największe predyspozycje? Jest to na pewno kwestia istotna i wymagająca zgłębienia w wyniku otwartej dyskusji. Mam nadzieję, że niniejsze wydanie „Przeglądu” przysłuży się do debaty na ten ważny temat. Aby zainspirować się doświadczeniami innych, rozpoczynamy od pokazania, jak ewoluowała administracja publiczna na przestrzeni 150 lat – czyli od sztywnych procedur w tradycyjnej administracji do 360-stopniowej odpowiedzialności w responsywnym rządzeniu. Następnie prezentujemy rządzenie w kontekście regionu – mechanizmy i aktorów tego procesu oraz koncept regionu jako korporacji. Przedstawiamy głosy samorządowców, aby poznać ich wizje rządzenia i sposoby realizacji tychże. Następnie zajmujemy się kwestią administracji publicznej – w tym temacie urzędnicy i politycy znajdą kilka przydatnych wskazówek. Później przechodzimy do kwestii zasobów, które należy identyfikować i wykorzystywać dla dobrego rządzenia. Kolejno zajmujemy się sprawą polityk i usług publicznych o podłożu gospodarczym oraz społecznym, prezentując skuteczne metody ich tworzenia i realizacji.
Mam nadzieję, że niniejsze wydanie „Przeglądu” przyczyni się do lepszego zrozumienia zagadnień wchodzących w skład szeroko rozumianego rządzenia, a także będzie zbiorem inspiracji, dobrych rad i praktyk w tym zakresie.